CÜMLENİN ÖGELERİ
TÜRKÇE > KONULAR > CÜMLE ÖGELERİ
CÜMLENİN ÖĞELERİ
(TÜM KONU)
1-Cümle içindeki sözcüklerin, tek başlarına ya da diğer sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve öge denir.
2-Yükleme ve yüklemi anlamca tamamlayan sözcük ya da söz gruplarına öge denir.
3-Cümlede “yüklem” ve “görev, anlam yönünden yükleme eşlik eden diğer parçalardan her biri”.
Temel Ögeler: Yüklem, Özne
Yardımcı Ögeler: Nesne, Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci, (Edat Tümleci)
Not: Tam bir cümle kurulabilmesi için sadece “yüklem” kullanılması yeterlidir. Çünkü “yüklem”, “özne”yi de kendi içinde barındırır.
Gel.
(Sen: Gizli Özne)
(Yüklem emir kipinde ve 2. tekil şahsı içeriyor.)
Not: Yüklem olmadan (eksiltili cümle hariç) cümle kurulamaz.
Not: Cümlenin ögeleri bulunurken, Yüklem > Özne > Nesne sırası takip edilmelidir.
Eğer bu yapılmazsa, özne ve nesne karıştırılabilir.
Not: Cümlenin ögeleri bulunurken sözcük gruplarının bölünmemesi gerekir.
(Tamlama, ikileme, edat grubu, deyim, bileşik sözcükler vs.)
Not: Bir cümlede aynı ögeden birkaç tane bulunabilir.
Not: Cümlede hiçbir öge olmayan sözcükler de yer alabilir. Bunlara cümle dışı unsur denir.
Gençler, sizi her zaman bağrımıza basıyoruz.
YÜKLEM:
*Cümlede yargıyı ortaya koyan temel ögedir.
*Yüklem, fiil, fiilimsi ya da isimden (isim soylu sözcükten) oluşabilir.
*Kurallı bir cümlede yüklem sonda bulunur.
Not: Fiilimsi veya isim (isim soylu sözcük) yüklem olacağı zaman ek-fiil eki alır.
(İstisna olarak bu ekin düştüğü görülür.)
Çiçekler kadar güzelsin. (Ek-fiil almış isim soylu sözcük)
Çiçeklerin en güzelini al. (Fiil)
Mutlu olan, çiçekleri dalında görendir. (Ek-fiil almış fiilimsi)
Not: Yüklem, birden fazla sözcükle de oluşabilir.
Çatışmada vurulan, Miroğlu’nun adamıymış. (İsim tamlaması)
Bu alet, teknolojinin son harikasıdır. (İsim tamlaması)
O günler güzel günlerdi. (Sıfat tamlaması)
İki katlı, pembe panjurlu, şirin bir evdi. (Sıfat tamlaması)
Yoksullara sürekli yardım ederdi. (Bileşik fiil)
Düştüğü yerden zorla çıkarabildim. (Bileşik fiil)
Dışarıdan gelen koku, burnumun direğini kırdı. (Deyim)
Onu bir yerden gözüm ısırıyor. (Deyim)
Arabanın kaportası, temiz gibi. (Edat grubu)
Sanat eseri oluşturmak hiç kolay değil. (Edat grubu)
Not: Birden fazla cümle tek yüklemle kurulabilir.
Odunları keserle, kömürleri baltayla kırdı.
Not: Bazı istisna cümlelerde yüklem yer almaz. Bunlar eksiltili cümlelerdir.
Karşı dağdan bir ıhlamur kokusu…
Soru: “Yüklem, yok.” Cümlesinin yüklemi var mıdır?
Vardır. Yüklem “yok” kelimesidir.
Öznesi, “yüklem” kelimesidir.
ÖZNE:
*Fiil cümlelerinde “işi yapan”, isim cümlelerinde ise “olan” durumundaki ögedir.
*Özne hal eki almaz.
*Bazı cümlelerde özne, cümlede yer almayıp, yüklemden çıkarılabilir. Bu tür öznelere “gizli özne” denir.
*Özneyi bulmak için;
-fiil cümlelerinde “kim?, ne?”,
-isim cümlelerinde “olan kim?, olan ne?” soruları sorulur.
Havada bulut yok. (yok: yüklem, yok olan ne? : bulut=Özne)
Ali, bize geldi. (Geldi: yüklem, gelen kim? : Ali=Özne)
Top, yuvarlaktır.
(O) Bize geldi. (O: Gizli özne)
Duman, tüm mahalleyi sarmıştı.
Arabanın sahibi, öldü. (Özne, isim tamlamasından oluşmuş.)
Gizli özne bu cümlede yok. (Özne, sıfat tamlamasından oluşmuş.)
Ben, sana demedim mi? (Özne, zamirden oluşmuş.)
Gelen, gideni aratır. (Özne, fiilimsiden oluşmuş.)
Dünden beri görüşemediğim öğrencim, yanıma geldi. (Özne, sözcük grubundan oluşmuş.)
Soru: “Bu cümlede yok, öznedir.” Cümlesinin öznesi nedir?
(Yok sözcüğü öznedir.)
Özne Çeşitleri:
1- Gerçek Özne:
*Yüklemin bildirdiği eylemi gerçekten yapan ögedir.
*Cümlede gerçek özne gizlenmiş olabilir. Buna “gizli” gerçek özne denir.
*Gizli özne cümle ögesi olarak alınmaz.
Polis, çatışmada üç hırsızı vurdu. (Gerçek Özne)
Çocuklar, sofrayı serdi. (Gerçek Özne)
(O) Daha fazla dayanamadı. (“O”, Gizli Gerçek Özne)
2- Sözde Özne: Yüklemin bildirdiği eylemi yapmayan fakat yapıyormuş gibi görünen öznelerdir.
Polis, çatışmada vuruldu.
(Polis, işi yapan değil, işten etkilenendir.
Ama, “kim vuruldu?” sorusuna cevap verdiği için özne olarak alınır.)
Sofra, serildi.
(Sofra, kendi kendine serilmez.
Başkaları tarafından serilmiştir. Bu yüzden sözde öznedir.)
Bir saat içinde yazıldı.
(“O”, Gizli Sözde Özne)
Not: Bazı cümlelerde özne belirsizdir.
Kırmızı ışıkta geçilmez.
Not: İki cümle tek özneyle kurulabilir.
Sağır duymaz, uydurur.
Not: Bir cümlede birden fazla özne bulunabilir.
Veli, kardeşim ve ben yarın sinemaya gideceğiz.
ÖRTÜLÜ ÖZNE:
*Bazen edilgen çatılı eylemlerle kurulmuş cümlelerde gerçek özne "-ce" eki ya da "tarafından, nedeniyle, etkisiyle" gibi sözcüklerin yardımıyla bir tümleç içinde yer alabilir. Buna “örtülü özne” denir.
*Örtülü özneler yalnızca edilgen çatılı cümlelerde bulunur.
Yasa, Meclisçe kabul edildi.
Meclisçe > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Cam, şiddetli rüzgârın etkisiyle kırıldı.
Şiddetli rüzgarın etkisiyle > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Kar nedeniyle yollar kapandı.
Kar nedeniyle > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Öğrenciler doktorlar tarafından aşılandı.
Doktorlar tarafından > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
NESNE
(DÜZ TÜMLEÇ)
*Cümlede yüklemin bildirdiği yargıdan etkilenen ögedir.
(Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.)
*Ad cümlelerinde genelde nesne bulunmaz.
*Nesne, belirtili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayrılır.
a) Belirtisiz Nesne:
*İsim hal eki almaz.
* “Ne?” sorusuna cevap verir.
*İşten etkilenen durumundadır.
(Ben) Akşam yatmadan önce kitap okudum. (Kitap: Belirtisiz Nesne)
Gizli özne
(Ben) İyileşmek için ilaç kullanıyorum. (İlaç: Belirtisiz Nesne)
Gizli özne
(O) Son yazılıdan beş almış. (Beş: Belirtisiz Nesne)
Gizli özne
Not: Özne ve belirtisiz nesne sorusu olarak “Ne?”yi kullandığımıza dikkat etmeliyiz.
*Bunları karıştırmamak için cümlede, önce özne, sonra nesne bulunmalıdır.
Hız, ölüm getirir.
(İşi yapan durumundaki “Hız” öznedir. “Ölüm” belirtisiz nesnedir.)
Fare, fındık yer.
(İşi yapan durumundaki “Fare” öznedir. “Fındık” belirtisiz nesnedir.)
b) Belirtili Nesne:
*İsmin –i hal ekini alır.
* “Neyi? , Kimi?” sorularına cevap verir.
*İşten etkilenen durumundadır.
Köyden aldığı yoğurdu, şehir pazarında sattı. (Sattı: Yüklem)
Beni daha iyi tanıyacaksınız. (Tanıyacaksınız: Yüklem)
Ayağını yorganına göre uzat. (Uzat: Yüklem)
Ahmet’i o günden sonra görmedim. (Görmedim: Yüklem)
Not: Özne ile nesneyi karıştırmamak gerekir.
Top oynarken ayağı incinmiş. (İncinen ne? Ayağı: Özne)
Babası bize uğrayacakmış. (Uğrayacak olan kim? Babası: Özne)
DOLAYLI TÜMLEÇ:
*Cümlede “–e, -de, -den” hâl eklerini alarak,
“neye?, neyde?, neyden?,
nereye?, nerede?, nereden?,
kime?, kimde?, kimden?” sorularına cevap veren ögelerdir.
Yanına sessizce yaklaştı. (Nereye yaklaştı?)
Elçiler saraya yeni giriyordu. (Nereye giriyordu?)
Taştan su çıkarıyordu. (Neyden çıkarıyordu?)
Yurduma alçakları uğratma sakın! (Nereye uğratma?)
Soranlara selam olsun! (Kime selam olsun?)
Aldıklarını arabanın bagajında unutmuş. (Nerede unutmuş?)
Not: Her “-e, -de, -den” ekini alan sözcük dolaylı tümleç olmayabilir.
Güzelliğinden, parmaklarını yersin.
(Niçin? Güzelliğinden: zarf tümleci)
Akşama, yemeğe gideceğiz.
(Ne zaman? Akşama: zarf tümleci)
(Yemeğe: dolaylı tümleç)
ZARF TÜMLECİ:
*Yüklemin, durumunu, zamanını, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren ögelerdir.
*“Ne zaman? , Nasıl? , Neden? , Niçin? , Nere(ye)? , Ne kadar?” sorularına cevap verirler.
Akşam olmadan oraya varmalıyız.
Zarf Tümleci……...D.T……..Yüklem
Başından geçenleri ağlaya ağlaya anlatıyordu.
Belirtili Nesne……………….Z.T………………Yüklem
Misafirler yukarı çıktı.
Özne………….Z.T…..…Y.
Bu koşuya çok çalıştık.
Dolaylı T……Z.T…..Y.
Büyüklerinle nasıl konuşuyorsun?
…Edat T.........Z.T……………..Y.
Siparişlerim ne zaman gelecek?
Özne……………….Z.T……………Y.
Not: “Nereye?” sorusunun cevabı olan sözcük ek alırsa, “Dolaylı Tümleç” olur.
Misafirler yukarıya çıktı.
Özne…………..D.T………Y.
Az önce içeriye girdi.
Zarf T……..D.T……..Y.
EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ:
* “ile, için vb. edatlarla kurulan; “ne ile? , kiminle? , niçin? , kimin için?” sorularına cevap verebilen edat gruplarına edat tümleci denir.
*Bazı kaynaklarda, edat tümleci diye bir tümleç olmadığı, bunların zarf tümleci olarak alınması gerektiği bildirilmiştir.
Biyoloji sınavına abisiyle çalıştı.
Dolaylı Tümleç……….E.T………Y.
Yarışmak için tüm şartlar hazırdı.
Edat T………………….Özne………….Y
Sabaha kadar uyuyamadım.
Zarf T………….…………..Y.
(Burada kadar edatı kullanılmasına rağmen, zaman ifade ettiği için “Sabaha kadar”:Zarf Tümlecidir. Deniliyor)
At gibi kişniyor. (At gibi: Nasıl? sorusunun cevabıdır.)
Zarf T……..Y.