FİİL ÇATISI
TÜRKÇE > KONULAR > FİİL ÇATISI
FİİL (EYLEM) ÇATISI
(TÜM KONU)
*Cümlede, eylemin, özneye ya da nesneye göre taşıdığı özelliğe çatı denir.
*İsim cümlelerinde çatı aranmaz. / Bugün hava güzel. (Çatı aranmaz.)
*Fiil, çatı bakımından, özneyle ilişkisine ve nesneyle ilişkisine göre ikiye ayrılır.
A) ÖZNEYE GÖRE FİİLLER: (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ)
1-Etken Fiiller:
*Öznesi belli olan ve eylemin bildirdiği işi, bizzat öznenin yaptığı fiillere “etken çatılı fiiller” denir.
*Özne, gerçek öznedir.
*Gerçek özne “gizli” olabilir.
İlerleyen saatlerde fırtına başlamıştı.
(Fırtına: Gerçek Özne) (Başlamıştı: Etken çatılı fiil)
Kitap, ikinci dünya savaşında yaşananları anlatıyor.
(Kitap: Gerçek Özne) (Anlatıyor: Etken çatılı fiil)
Kendisi hala gelmedi.
(Kendisi: Gerçek Özne) (Gelmedi: Etken çatılı fiil)
Sabah erkenden yürüyüşe çıktım.
(Ben: Gizli Gerçek Özne) (Çıktım: Etken çatılı fiil)
Gül, sulanmayınca soldu.
(Gül: Gerçek Özne) (Soldu: Etken çatılı fiil)
Not: Doğa ile ilgili özneler gerçek özne kabul edilir. Dolayısıyla etken çatılı olur.
2-Edilgen Fiiller:
*Cümlede gerçek öznesi belli olmayan; eylemin bildirdiği işi yapan değil, işten etkilenen durumunda öznesi bulunan fiillere “edilgen çatılı fiiller” denir.
*Edilgenlik “-l, -n” ekleri ile yapılır.
*Edilgen fiillerin öznesine “sözde özne” adı verilir.
Çamaşırlar güzelce yıkandı.
(Yıkayan kim? Belli değil,
Yıkanan ne? Çamaşırlar: Sözde özne,
Yıkandı: Edilgen çatılı fiil)
Belirlenen konular görüşüldü.
(Görüşen kim? Belli değil,
Görüşülen ne? Belirlenen konular: Sözde özne,
Görüşüldü: Edilgen çatılı fiil)
Evimiz dün gece soyuldu.
(Evimiz: Sözde özne,
Soyuldu: Edilgen çatılı fiil)
Dikkat! : Her “-l, -n” eki edilgen çatılı fiil yapmaz.
Kayık kıyıya kadar çekildi.
(Kayık: Sözde özne,
Çekildi: Edilgen çatılı fiil)
Sular öğlene doğru çekildi.
(Sular: Gerçek özne,
Çekildi: Etken çatılı fiil)
Ahmet, güzelce yıkandı.
(Ahmet: Gerçek özne,
Yıkandı: Etken çatılı fiil)
NOT: Bazen edilgen çatılı eylemlerle kurulmuş cümlelerde gerçek özne "-ce" eki ya da "tarafından, nedeniyle, etkisiyle" gibi sözcüklerin yardımıyla bir tümleç içinde yer alabilir. Buna “örtülü özne” denir.
*Örtülü özneler yalnızca edilgen çatılı cümlelerde bulunur.
Yasa, Meclisçe kabul edildi.
Meclisçe > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Cam, şiddetli rüzgârın etkisiyle kırıldı.
Şiddetli rüzgarın etkisiyle > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Kar nedeniyle yollar kapandı.
Kar nedeniyle > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Öğrenciler doktorlar tarafından aşılandı.
Doktorlar tarafından > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
3-Dönüşlü Fiiller:
*Öznesi hem işi yapan hem de işten etkilenen durumunda olan fiillere “dönüşlü fiiller” denir.
*Dönüşlülük “-l, -n” ekleri ile yapılır.
*Dönüşlü fiiller, aynı zamanda etkendir.
Banyodan çıkar çıkmaz kurulandı.
(Kurulanma işini yapan kim? O) (Kurulanma işinden etkilenen kim? O)
Ahmet, yıkandı, giyindi, tarandı, süslendi ve dışarı çıktı.
Güneşten korunuyorum.
Söylediğim sözlere alındı.
Dün olanlara çok üzüldü.
Daima yaptığı işlerle övünürdü.
Not: Dönüşlülükle edilgenlik karıştırılmamalıdır.
Ahmet yıkandı. (Dönüşlü) (Gerçek Özne)
Sınıf yıkandı. (Edilgen) (Sözde Özne)
Not: Doğa olaylarının anlatıldığı cümlelerde yüklem “-l, -n” eklerini alıp dönüşlü olarak kullanılabilir.
Bulutlar toplandı.
4-İşteş Fiiller:
*Eylemin birden fazla özne tarafından yapıldığını bildiren fiillere “işteş fiiller” denir.
*Eylem, birlikte ya da karşılıklı yapılmalıdır.
*İşteşlik “-ş” eki ile yapılır.
*İşteş fiiller aynı zamanda etkendir.
Büyük patlamayı duyunca, insanlar kaçıştı. (Birliktelik)
Kuşlar heyecanla uçuştu. (Birliktelik)
Akbabalar az önce ölen ceylana üşüştü. (Birliktelik)
Haberi duyunca ağlaştılar. (Birliktelik)
Espriye herkes gülüştü. (Birliktelik)
Aile sorunları hakkında dertleştiler. (Karşılıklı)
Onunla ciddi ciddi tartıştık. (Karşılıklı)
Sınıftan erken çıkmak için itiştik. (Karşılıklı)
Onlar saatlerce görüştü. (Karşılıklı)
Not: Bazı fiiller kökten işteştir. Ek almaları gerekmez.
Güreş, Yarış, Barış…
Kenan’la güreştik. (Karşılıklı)
Not: Her “-ş” harfinin görüldüğü fiil işteş olmayabilir.
Siniri geçince yatıştı. (Tek özne var)
Gün geçtikçe gelişti. (Tek özne var)
Zoru görünce sıvıştı. (Tek özne var)
B) NESNEYE GÖRE FİİLLER:
1-Geçişli Fiiller:
*Nesne alabilen fiillere “geçişli fiiller” denir.
O adamı daha önce hiç görmemiştim. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Kitabı heyecanla okuyordu. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Doğum gününde ona kitap aldım. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Suyu bir dişte içti. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Not: Bir fiili geçişli sayabilmek için, nesnenin mutlaka cümlede bulunması gerekmez. Cümleye aklımızdan bir nesne getirebiliyorsak, o fiil geçişlidir.
Dört kişi zor taşıdık.
Özne………Z.t…..Y.
(Cümlede görünürde bir nesne yok.
Fakat “neyi taşıdık?” sorusuna aklımızdan cevap bulabildiğimiz için, fiil “geçişli”dir.)
(Yükü) dört kişi zor taşıdık.
Not: Bazı fiiller kullanıldığı cümleye göre geçişli veya geçişsiz olabilirler.
Film iki saat sürdü. (Geçişsiz) (Neyi sürdü? Cevap yok.)
Tarlayı iki saatte sürdü. (Geçişli) (Neyi sürdü? Cevap: Tarlayı)
2-Geçişsiz Fiiller:
*Nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiiller” denir.
O da bizimle geldi. (Neyi geldi? Kimi geldi? Cevap: Yok)
Otobüs az ileride durdu. (Neyi durdu? Kimi durdu? Cevap: Yok)
Saatlerdir kuşlar gibi uçuyoruz.
Anlattığı fıkraya tüm sınıf güldü.
Bebek mışıl mışıl uyuyor.
Dışarıda lapa lapa kar yağıyor.
3-Oldurgan Fiiller:
*Geçişsiz haldeyken “-r, -t, -tır” eklerini kullanarak geçişli hale getirdiğimiz fiillere “oldurgan fiiller” denir.
*Eylem, nesne alır hale getirilmiş olur.
Otobüs az ileride durdu.
Özne
(Neyi durdu? Cevap yok. Geçişsiz)
Otobüsü az ileride durdurdu.
Nesne
(Neyi durdurdu? -Otobüsü. Geçişli / Oldurgan)
Anlattığı fıkrayla tüm sınıfı güldürdü. (Oldurgan)
Yaptığı şaka hepimizi korkuttu. (Oldurgan)
Az önce pişirdim. (Oldurgan)
Bebeği uyutmuş. (Oldurgan)
Her sene yüzlerce fakiri doyuruyor. (Oldurgan)
Not: Ekler cümleden çıkarılsa, tüm fiiller geçişsiz hale gelir. Yani nesne alamaz.
4-Ettirgen Fiiller:
*Geçişli haldeyken “-r, -t, -tır” eklerini kullanarak geçişliliğini arttırdığımız fiillere “ettirgen fiiller” denir.
Öğretmen ikinci soruyu çözdürdü. (Ettirgen)
(“Çözdü” de geçişliydi, ek alarak geçişlilik arttırılmış.)
Bize tavşankanı çayından içirdi.
Kirlenen yerleri temizletti.
Hesabı arkadaşına ödetti.
Not: Örneklerden de anlaşılacağı gibi ettirgenlik, fiile “işi başkasına yaptırma” anlamı katmaktadır. Özne işi başkasına yaptırır.