UYGUR METİNLERİ

EDEBİYAT > İSLAMİYET ÖNCESİ (DESTAN DÖNEMİ) > YAZILI EDEBİYAT

UYGUR METİNLERİ:

*Göktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir.

*Daha çok Buda ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir.

*Bunlar Turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır.

*Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır.

*Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında “kökünç” denilen bir tür ilkel tiyatro eseri de vardır.

*Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek adlı eserler, Budizm’i anlatan dinî metinlerdir.

*Uygurlar bu eserleri 18 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.

*Uygurlara ait metinler, üslûp ve hikâye ediş bakımından Göktürk Yazıtlarına benzer.

*Ancak Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtı'ndaki yüksek heyecan, millî şuur ve lirizm Uygurlara ait yazıtlarda yoktur.

*Uygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir.

*Bu taşların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır. İçlerinde 10 satırı geçenleri de vardır.

*Çoğunlukla yazıt sahibinin kendi ağzından kısa özgeçmişi ve aile bireylerine, akrabalarına, arkadaşlarına, hükümdarına, ülkesine ve milletine doyamadan bu dünyadan ayrıldığını anlattığı yazıtlarda oldukça içten bir söyleyiş vardır.

*Uygurlara ait yazıtlardan ilki, Uygurların ikinci hükümdarı Moyuncur adına dikilmiştir. Moğolistan'ın Sine Usu gölü civarında bulunan yazıt, Kutlug Bilge Kül ve Moyunçur devirlerinden bahsetmektedir.

*Uygurların ikinci devresinde ortaya konan eserlerde, önemli değişiklikler görülür.

*Her şeyden önce Göktürk yazısı bırakılmış, Soğd alfabesiyle eserler verilmiştir.

*Bunun sebebi dindir.

*Manihaizm'in kabulüyle Maniheist olan Soğdların yazısı alınmış, fakat Göktürk yazısı az da olsa kullanılmıştır.

*İkinci bir sebep, 840 yılından sonra Uygurlar, yerleşik bir medeniyete geçmişlerdir.

*Bu dönemde dile yabancı kelimeler girmiş ve dil yalınlığını kaybetmiştir.

*Bu devirde daha çok Budizm ve Manihaizm dinlerine ait eserler ağır basmaktadır.

*Turfan Türk Metinleri adlı eserin bunlar içinde ayrı bir yeri vardır.

*Bilhassa 8. cüzde yer alan Sekiz Yükmek adını taşıyan metin, kelime zenginliği bakımından dikkati çekmektedir.

*Metinde açık bir ifade hâkimdir.

*Uygur alfabesi, Uygurların bulduğu bir alfabe olmayıp Mani dinine mensup Soğdaklıların yazısıdır. *Şamanizmi bırakıp Mani dinini benimseyen Uygurlar, Mani dinine mensup olanların yazısını kullanmışlardır.

*Uygur yazısı 18 harfli, harfleri birbirine bitiştirilerek ve sağdan sola doğru yazılan bir yazıdır.

*Harf sayısının azlığı, bu yazının yetersiz kalmasına yol açmıştır.

*Uygurlar Döneminde varlığı belirlenen önemli eserlerden biri de Irk Bitig'dir.

*10. yüzyıldan kalma olduğu sanılan ve Göktürk alfabesiyle yazılmış bu eser bir fal kitabıdır.

*Uygurlar Döneminde birçok Türk şairin şiirler yazdığını biliyoruz.

*Şiirleri ele geçen ilk Türk şairi Aprın Çor Tigin Uygurların ilk döneminde ve Maniheizm'in etkili olduğu çevrelerde yetişmiştir.

*Bu şairin lirik bir aşk şiiri ile bir dinî şiiri ele geçmiştir.