EFSANE (SÖYLENCE / ESATİR / LEGEND)
SINIFLAR > LİSE 2 > LİSE-2 / 4. ÜNİTE: DESTAN/EFSANE
EFSANE (SÖYLENCE):
Türkçe: “Söylence”
Eski Türkçe: “Sab”, “Saw”, “Kep” ve “İrtegi”
Arapça: “Üstûre, Esatir”
Farsça: “Efsâne”
Yunanca: “Mitos, Mit”
Latince: “Legendus” (Legenda, Legend, Legonda)
*Efsane kavramı, Osmanlı döneminde, “kıssa”, “hikâyet”, “rivayet” gibi kelimelerle karşılanmıştır.
1-Çok eski çağlardan beri söylenegelen, kaynağı ve ilk söyleyeni belli olmayan; yıllarca gerçekten olmuş gibi kuşaktan kuşağa aktarılan hikayelerdir.
2-İnsanoğlunun tarih sahnesinde göründüğü ilk devirlerden itibaren ayrı coğrafya, muhit veya kavimler arasında doğup gelişen; zamanla inanç, âdet, anane ve merasimlerin teşekkülünde az çok rolü olan bir çeşit masaldır.
3-Bir doğa olayının bir varlığın meydana gelişinin; doğa elemanlarından birinde olan bir değişikliğin; doğa üstü özellikler gösteren kişilerin hayatlarının; halk hafızasında ve hayalinde yaşayan biçimiyle, belli bir yere ya da bir olaya bağlanarak olağanüstü olaylarla süslenip anlatıldığı hikayelere denir.
*Her toplum bazı olayları açıklamak ya da fikir öne sürmek için bazı hikayeler oluşturur.
*Bu hikayelerin kim tarafından ne zaman ortaya atıldığı belli olmasa da bu anlatılanlar toplum tarafından benimsenir ve çağlar boyunca anlatılarak gelecek kuşaklara aktarılır ve efsaneler oluşur.
*Efsaneler, sözlü edebiyat ürünleridir.
*Efsanelerde anlatılan olaylar, bazen gerçek olaylara ve gerçekten yaşamış kişilere de dayandırılabilir.
*Çoğu, kahramanca işler yapmış kişilerle ilgilidir.
*Efsanelerin en belirgin özelliği, hayal ürünü (kurmaca) olmaları ve olağanüstü (gerçek dışı) konu ve kişileri içermeleridir.
*Efsanelerin tamamı aynı oluşum sürecinden geçmemiştir. Bu efsanelerin kökleriyle ilgilidir.
*Efsanelerin bir değil, birkaç kökü vardır. (Mitolojik kökler / Tarihi kökler / Dini kökler / Hayali, fantastik kökler)
*Efsanenin çeşidine göre köklerden biri önem kazanır.
*Bir efsanede birden fazla kök bulunabilir. Yani tarihi kökün hâkim olduğu bir efsanede dini veya hayali kökler bulunabilir.
*Dini nitelikteki efsanelere “menkıbe” denmektedir.
*Eski Yunanlı şair Homeros, İlyada ve Odysseia adlı destanlarında krallara ve kahramanlara ilişkin söylencelerden yararlanmıştır.
*Kral Arthur ve şövalyeleriyle ilgili birçok öykünün kaynağı söylencelerdir.
*Gerçek bir kişinin yaşamına dayanan Köroğlu adlı halk öyküsü de çeşitli söylencelere karışmıştır.
*Bugün, ilk devirlerden zamanımıza kadar teşekkül etmiş efsâneleri araştıran ilme “esâtîr-mitoloji” adı verilmektedir.
*Hem Batılı alimler hem de Doğulu alimler, efsane ile mitolojinin birbirlerine çok yakın olduğu konusunda hemfikirdirler.
*Türklerin hayatında şaman, alperen, halife, padişah, şeyh, şeyhülislâm, asker vb. gibi otoriteler etrafında veya şehirler, saraylar, camiler, mezarlar, türbeler, adaklar… üzerine doğmuş anlatılar bu mahsuller arasında yer alırlar.
Efsanelerin Özellikleri:
*Efsaneler sözlü olarak doğmuş ve yüzlerce yıl ağızdan ağıza anlatılarak varlığını devam ettirmişlerdir.
*Yazının icat edilmesinden sonra ise bazı araştırmacılar tarafından derlenip kitap haline getirilmiş olabilirler.
*Kaynaklarını genellikle geçmişin derinliklerinden alırlar.
* Anlatılanların kimin tarafından söylendiği belli olmadığından anonimdir.
*Her anlatıcının özelliklerine göre değişikliklere uğrarlar.
*Efsanelerin konuları, bir kişiye, bir olaya ya da bir yere dayandırılır.
*Toplumun yaşam biçimini, hayata bakış açısını ve inanışlarını barındırır.
*Milli özellikler gösterir.
*Efsanelerde anlatılanların bir ölçüde de olsa inandırıcılık özelliği vardır.
*Efsanelerde çoğunlukla olağanüstülük ağır basar.
*Efsaneler kutsal öğeler de taşırlar.
*Belli şekilleri yoktur; bir üslup ve biçime bağlı kalmazlar; konuşma diliyle anlatılırlar.
*Efsanelerin kısa ve yalın anlatımları vardır.
*Efsaneler genellikle bir inanç üzerine kurulurlar.
*Efsanelerdeki mitolojik köklerin büyük bir bölümü, eski inanç sistemlerinden kaynaklanmaktadır.
*Araştırmacılar ilk dönemlerde çıkan ve insanların büyük bir oranda inandığı mitlerin yerini zamanla efsanelerin aldığını söylemektedir.
Efsanelerin Toplumsal İşlevi:
*Gelenek görenekleri korur.
*Efsaneler topluma yön verir, onlara iyi olmayı, nelerin yapılıp nelerin yapılmayacağını telkin eder.
*Teşekkül ettikleri yere mana kazandırır.
*Koruyucu ve tedavi edici rolü vardır.
Efsane ve Mit Karşılaştırması:
*Mitolojik anlatmalar, çok eski zamanlarda, tarihin derinliklerinde oluşmuşlardır; efsaneler ise daha yeni zamanlarda meydana gelmiştir. *
*Efsaneler, mitolojiden daha gerçekçidirler.
*Mitlerde hayale, fanteziye bağlılık güçlüdür; efsanelerde ise gerçekle olan bağ kuvvetlidir.
*Mitlerin fetişler, totemler çok görülmesine karşılık, efsanelerde pek fazla görülmezler.
*Mitlerde tanrı ve yarı tanrılar vardır; efsanelerin kahramanları ise tarihi şahıslardır.
*Mitlerde de efsanelerde de fantastik, hayali unsurlar fazladır.
*Efsanede de mitlerde de “olağanüstülük” vardır.
Efsane ve Destan Karşılaştırması:
*Destanların oluşabilmesi için çok uzun bir zaman gerekir; ancak efsaneler için böyle bir durum söz konusu değildir.
*Efsanelerin varyantları başka milletlerde olabilir; ancak destanlar milli oldukları için benzerlikler yoktur.
*Destanların hepsi belli bir tarihi olayı işlerler. Bu durum efsanelerin tamamında görülmez.
*Efsanelerde, sessiz, sakin, itaatkâr derviş tipi; destanlarda, kahraman, savaşçı tipi vardır.
*Efsane ile destanda anlatılan olayların gerçeklik payı vardır; ancak destanlarda anlatılan olayları tarih kitaplarında bulabilmemize karşılık, bunu efsane için her zaman söyleyemeyiz.
*Her iki türün mekanı yaşadığımız dünyadır; ancak efsanelerdeki olaylar yakın bir zamanda gerçekleşmiştir.
*İkisi de olağanüstü olay ve kahramanlara yer verir.
*Her iki türde de olaylar, günümüz dünyasında, günümüzün coğrafyasında meydana gelir.
*Her iki türün anlatmaları gerçeğe yakın olarak kabul edilir.
Efsane ve Masal Karşılaştırması:
*Efsane, çoğunlukla gerçek olarak kabul edildiği halde; masal, hayal ürünü olarak kabul edilir.
*Efsaneler yakın geçmişi temsil ederken, masallarda belirli bir zaman yoktur.
*Efsanelerde olayın geçtiği yer açık şekilde verilirken; masallarda bu açıklık yoktur.
*Efsanelerde derinlik vardır; masallar, yalın ve soyuttur.
*Efsane, olayın nedenini irdeleyip açıklar; masalda, olayın nedeni önemli değildir.
*Efsane inandırıcı bir özellik taşır, masalın inandırıcı bir özellik taşıması gerekmez.
*Efsanelerde kutsallık görülür; masallarda bu özellik görülmez.
*Efsanelerde kahramanlar özenle seçilir ve toplumca benimsenir; masallarda ise sadece iyi ve kötü güçler vardır.
*Bazı efsaneler yaşandığı varsayılan herhangi bir olay sonucu kalmış kalıntılar üzerine anlatılır, masallar için bu durum söz konusu değildir.
*Bazı efsaneler acıklı bir sonla biter. Bu efsanelerde topluma verilen bir ders söz konusudur; masallar ise daima mutlu bir sonla biter.
*Her iki tür de anonim olup anlatıcıları belli değildir.
*Her iki anlatımda da kahramanlar olağanüstü özellikler gösterir.
*Her iki anlatım da insanın hayal gücünden çıkmıştır.
*Pek çok motif ortaktır.
*Her iki tür de genelde nesir biçimindedir.
*Her iki tür de insanın hayal bile edemeyeceği her konuyu işleyebilir.
Ünlü Türk Efsaneleri:
-Uygur Efsanesi
-Göktürk efsanesi
-Altay Yılan Dağı Efsanesi
-Karacadağ Efsanesi
-Pamukkale Efsanesi
-Karacaoğlan Efsanesi
-Tufan Efsanesi
-Yaratılış Efsaneleri
-Leyla ile Mecnun Efsanesi
-Kerem ile Aslı Efsanesi
-Kız Kulesi Efsanesi
-Balıkesir Efsanesi
-Sarıkız Efsanesi
-Ay Atam Efsanesi
-Ferhat ile Şirin Efsanesi
Efsanelerin Sınıflandırılması:
1) Yaratılış ve Dünyanın Sonu ile İlgili Efsaneler
2) Tarihî Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile İlgili Efsaneler
a) Medeniyetle ilgili yerlerin ve şeylerin kaynağını anlatan efsaneler.
b) Belli yerlerle ilgili efsaneler.
c) İlk ve erken tarihle ilgili efsaneler.
d) Savaşlar ve felaketlerle ilgili efsaneler.
e) Belli ve seçkin şahsiyetlerle ilgili efsaneler.
f) İsyanlarla ilgili efsaneler.
3) Olağanüstü Kişiler, Varlıklar ve Güçlerle İlgili Efsaneler
a) Kaderle ilgili efsaneler.
b) Ölüm ve ölülerle ilgili efsaneler.
c) Tabiatın ve hayvanların koruyucularıyla ilgili efsaneler.
d) Olağanüstü yaratıklarla ilgili efsaneler.
e) Tabiatta bulunan ruhlarla ilgili efsaneler.
f) Hayaletlerle ilgili efsaneler.
g) Şekil değiştiren yaratıklarla ilgili efsaneler.
h) Şeytanla ilgili efsaneler.
ı) Hastalık ve sakatlığa sebep olan yaratıklarla ilgili efsaneler.
i) Olağanüstü güçleri olan yaratıklarla ilgili efsaneler.
k) Mistik hayvanlar ve bitkilerle ilgili efsaneler
l) Hâzinelerle ilgili efsaneler.
4) Dinî Efsaneler.
Dini Efsaneler:
*Bu efsanelerin hemen hepsi dini motifler üzerine kurulur ve genelde İslamiyet’le ilgilidir.
*Dini efsanelerde de kutsallık ve olağanüstülük ön plandadır.
*Toplumda saygınlık kazanmış, kerametler göstermiş bazı kişilerin ölümleri, öldükten sonra da mezarları ya da türbeleri ile ilgili bazı efsaneler anlatılır.
*Dini efsanelerin çoğunda dolaylı da olsa kıssadan hisse çıkarma özelliği görülür.
*Çaresiz kalan insanlar, adları etrafında dini efsaneler oluşan kutsal sayılan yerlere adaklar adayıp kurban keserler.
*Ermiş ya da veli olarak bilinen dini kişilerin keramet gösterdiğine inanılır.
*Dini efsanelerin kahramanları, halk arasında gerçek ve kutsal olarak kabul edilir.
Hayvanlar Üzerine Efsaneler:
*Dayandıkları ana motif, “insan özelliği gösteren havyanlar” motifidir.
*Bu efsanelerin konusunu insan gibi davranış gösteren; âşık olan, şarkı söyleyen, konuşan, akıl veren havyanlar oluşturur.
*Hayvanlar üzerine anlatılan efsanelerin bir özelliği de insanlara ders vermesidir.
*Bu efsanelerde hayvanlara zarar vermenin kötü sonuçları, onlara iyi davranıp, dostluklarını kazanmanın yararları sergilenir.
Doğa İle İlgili Efsaneler:
*Kıssadan hisse çıkarma amacı ağrı basar.
*İyiler için bir kurtuluş kötüler için bir cezalandırma konumunda olan “taş kesilme motifi” ön plandadır.
*Bu efsanelerde, sevenin sevdiğine verilmesi; nimetlere, bazı kutsal değerlere saygılı davranılması; insanların birbirine yardım etmeleri gereği vurgulanır.
*Mağaralar, önemle üzerinde durulan doğa parçalarıdır.
*Göller, çeşmeler ve pınar başları yine doğa ile ilgili efsanelerin ana konularındandır.
