FİİLLER, EYLEMLER, FİİL, EYLEM
TÜRKÇE > KONULAR > FİİLLER
FİİL (EYLEM)
(TÜM KONU)
*İş, oluş, hareket, kılış, durum bildiren kelimelerdir.
Gel, Otur, Kalk, Çık, Uyu, Döv
Not: Olumsuzluk eklerini alabilirler.
Gelme, Oturma, Kalkma, Çıkma, Uyuma, Dövme
Not: Bir sözcüğün fiil olduğunu anlamak için, sözcüğün yalın haline “-mek,-mak” eklerini getirebiliriz. Gelebiliyorsa fiildir.
Not: Fiiller kip ve kişi eklerini alabildikleri gibi, hiç ek almadan da kip ve kişi bildirebilirler.
Gel-di-m. (“-di” Görülen geçmiş zaman eki. “-m” 1. tekil şahıs eki)
Gel. (Ek yoktur. Bu nedenle Emir kipi. 2. tekil şahsı bildirmektedir.)
Not: Fiil, tek başına bir cümle özelliği gösterebilir.
Kapat. (Bu bir kurallı cümledir.)
Not: Fiiller, anlam özelliklerine göre üçe ayrılır:
1)Kılış Fiilleri:
*Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşir.
*Nesne gerektirir.
Yaz, Oku, Çiz, Diz, İç, Sil, As, Kes
2)Durum Fiilleri:
*Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşmez.
*Nesne gerektirmez.
*İçinde bulunulan durumu açıklar.
Uyu, Ağla, Gül, Dur, Eğlen, Otur
3)Oluş Fiilleri:
*Varlığın zaman içindeki değişimini bildiren fiillerdir.
*Öznenin etkinliğini gerektirmez. (Kendiliğinden gerçekleşir.)
Büyü (mek), Morar (mak), Çirkinleş (mek), Yeşer (mek),
Piş (mek), Paslan (mak), Çürü (mek)
Not: Fiillerin çekimi kip ve kişi ekleri yardımıyla yapılır.
KİP:
1-Fiil kök ve gövdelerinin bildirdiği eylemi, zamana ve biçime bağlayan eklere “kip” denir.
2-Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü ekler alarak değişik biçimlerde kullanılırlar. Bu kullanılış biçimlerinin her birine “kip” denir.
3-Fiillerin zaman, şahıs veya dilek bildiren ek almış biçimlerine “kip” denir.
4-Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun, zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına “kip” adı verilir.
5-Eylemlerin, zaman, istek gereklilik, emir, şart anlamlarından birini taşıyan biçimlerine “kip” denir.
Not: Bir fiilin zaman ve anlam özelliğine göre şekillenmesi kip ekleri sayesinde olur.
---------------------
KİP EKLERİ
*Fiillere zaman ya da dilek (istek, şart, gereklilik, emir) anlamı katan eklerdir.
A) HABER (BİLDİRME) KİPLERİ:
*Fiilin zamanını bildiren kip ekleridir.
1- Görülen Geçmiş Zaman:
(-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, kişi tarafından görüldüğünü, bilindiğini ifade eder.
Kaç-tı-m , kaç-tı-n , kaç-tı
Kaç-tı-k , Kaç-tı-nız , Kaç-tı-lar
2- Öğrenilen (Duyulan, Anlatılan) Geçmiş Zaman:
(-mış, -miş, -muş, -müş)
*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, başkasından duyulduğunu ifade eder.
Yaz-mış-ım , yaz-mış-sın , Yaz-mış
Yaz-mış-ız , yaz-mış-sınız , yaz-mış-lar
3- Şimdiki Zaman:
(-yor, -mekte, -makta)
*Bu ekler fiilin şu anda yapıldığını, gerçekleştiğini ifade eder.
Geziyor, boyuyor, gelmekte, yağmakta
4- Gelecek Zaman:
(-ecek, -acak)
*Bu ek, fiilin gelecekte yapılacağını, gerçekleşeceğini ifade eder.
Yatacak, Çıkacak, Sevecek
5- Geniş Zaman:
(-r, -er, -ır)
*Bu ek, fiilin her zaman yapıldığını ya da yapılacağını ifade eder.
Kırar, Erir, Gözler, Görür
Not: Geniş zamanın olumsuzu “-mez, -maz” ekleriyle yapılabilir.
Burada diğerlerinden farklı olarak zaman ekinin ortadan kalktığı görülür.
Gördü / Görmedi Görür / Görmez
B) DİLEK (İSTEME) KİPLERİ:
*Fiilin zamanını bildirmeyen kip ekleridir. İsteme, şart, gereklilik veya emir anlamları içerirler.
1- İstek Kipi:
(-e, -a)
*İsteme anlamı katar.
Çıkayım, Yiyesin, Kıralım
Not: En sık kullanımı “-eyim, -ayım, -elim, -alım” dır.
2- Şart (Koşul) Kipi:
(-se, -sa)
*Şart anlamı katar.
Koşsak, Sevsen, Yaşasam
3- Gereklilik Kipi:
(-meli, -malı)
*Gerekme ve ihtimal anlamı katar.
Düşünmeliyiz, Yürümelisiniz, Olmalı
4- Emir Kipi:
(Sabit eki yok)
*Emretme anlamı katar.
*Emir kipinde fiil, şahıslara göre ek alır.
* 1. Tekil ve 1. Çoğul kişilerin emir çekimi yoktur.
1. T: - 1. Ç: -
2. T: Gel 2. Ç: Gel-in(iz)
3. T: Gel-sin 3. Ç: Gel-sinler
---------------------
FİİLLERDE KİŞİ (ŞAHIS) VE EKLERİ:
*Fiilde bildirilen işin, oluşun ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. *Özneyi bulmamızı sağlarlar.
*Genelde kip eklerinden sonra gelirler.
1. tekil kişi (ben) Geldi-m / Geliyor-um / Gele(y)-im
2. tekil kişi (sen) Geldi-n / Geliyor-sun / Gele-sin
3. tekil kişi (o) Geldi (kişi eki yoksa 3. tekil kişi çekiminde)
1. çoğul kişi (biz) Geldi-k / Geliyor-uz / Gele-lim
2. çoğul kişi (siz) Geldi-niz / Geliyor-sunuz / Gele-siniz
3. çoğul kişi (onlar) Geldi-ler /Geliyor-lar / Gele-ler
---------------------
BASİT ZAMANLI FİİLLER:
(Basit Çekimli Fiiller)
*Tek bir kip eki alan fiillerdir.
Fiil + Kip Eki + Şahıs Eki
Sür+dü+m à Görülen Geçmiş Zaman
Bak+mış+sın à Öğrenilen Geçmiş Zaman
---------------------
BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER:
(Birleşik Çekimli Fiiller)
*Birden fazla kip eki alan fiillerdir.
Fiil + 1. Kip Eki + 2. Kip Eki (-di, -miş, -se) + Şahıs Eki
Not: 2. Kip eki aslında ek-fiildir. Ve bu ekler sabittir.
Git+miş+ti+n
Gid+ecek+miş+iz
Git+miş+se+niz
Birleşik zamanlı Fiiller Üçe Ayrılır:
1- Hikâye Birleşik Zaman: (-di)
Fiil+Kip eki+(-di)+Şahıs eki
Baksaydık, Okumalıydın, Oturacaktım
2- Rivayet Birleşik Zaman: (-miş)
Fiil+Kip eki+(-miş)+Şahıs eki
Arıyormuş, Çıkaymışsın, Silecekmişiz
3- Şart Birleşik Zaman: (-se)
Fiil+Kip Eki+(-se)+Şahıs Eki
Gelmişseniz, Yatmalıysan, Boyadıysak
Not: Emir kipinin birleşik zamanı yoktur.
Not: Katmerli birleşik zaman:
Gel+iyor+du+y+sa+m
Yap+acak+mış+sa
---------------------
FİİLLERDE OLUMSUZLUK:
*İşin, oluşun, hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere “olumsuz fiiller” denir.
*Fiillerde olumsuzluk “-me, -ma, -mez, -maz” ekleri ile yapılır.
Gel-di / Gel-me-di Gel-miş / Gel-me-miş Gel-ir / Gel-mez
---------------------
FİİLLERDE SORU:
*Fiiller, kendinden sonra eklenen soru ekiyle (mı, mi, mu, mü) soru anlamı kazanır.
*Soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı yazılır.
*Soru ekinden sonra ek gelirken ekler soru ekine bitişik yazılır.
Siz de olanları gördünüz mü?
Ankara’ya varmış mıdır?
---------------------
FİİLERDE ANLAM-ZAMAN (KİP) KAYMASI:
*Kip eklerinin, görevi dışında, başka bir kip ekinin yerine kullanılmasıyla oluşur.
*Birleşik zamanlı fiillerde anlam-zaman kayması olmaz.
*Dua ve dileklerde genelde görülür.
Yarın maça gidiyor muyuz? (aslında “gidecek miyiz?” olmalı… )
Bu yıl LYS haziran ayında yapılıyor. ( “yapılacak.” )
Akşamları erken yatıyorum. ( “yatarım.” )
Küçük yaştayken futbol oynamaya başlıyor. ( “başlamış.” )
Hoca bir gün ağaca çıkar. ( “çıkmış.” )
Her şey gönlünüzce olsun. ( “ola.” )