ÖZNE
TÜRKÇE > KONULAR > CÜMLE ÖGELERİ
ÖZNE:
*Fiil cümlelerinde “işi yapan”, isim cümlelerinde ise “olan” durumundaki ögedir.
*Özne hal eki almaz.
*Bazı cümlelerde özne, cümlede yer almayıp, yüklemden çıkarılabilir. Bu tür öznelere “gizli özne” denir.
*Özneyi bulmak için;
-fiil cümlelerinde “kim?, ne?”,
-isim cümlelerinde “olan kim?, olan ne?” soruları sorulur.
Havada bulut yok. (yok: yüklem, yok olan ne? : bulut=Özne)
Ali, bize geldi. (Geldi: yüklem, gelen kim? : Ali=Özne)
Top, yuvarlaktır.
(O) Bize geldi. (O: Gizli özne)
Duman, tüm mahalleyi sarmıştı.
Arabanın sahibi, öldü. (Özne, isim tamlamasından oluşmuş.)
Gizli özne bu cümlede yok. (Özne, sıfat tamlamasından oluşmuş.)
Ben, sana demedim mi? (Özne, zamirden oluşmuş.)
Gelen, gideni aratır. (Özne, fiilimsiden oluşmuş.)
Dünden beri görüşemediğim öğrencim, yanıma geldi. (Özne, sözcük grubundan oluşmuş.)
Soru: “Bu cümlede yok, öznedir.” Cümlesinin öznesi nedir?
(Yok sözcüğü öznedir.)
Özne Çeşitleri:
1- Gerçek Özne:
*Yüklemin bildirdiği eylemi gerçekten yapan ögedir.
*Cümlede gerçek özne gizlenmiş olabilir. Buna “gizli” gerçek özne denir.
*Gizli özne cümle ögesi olarak alınmaz.
Polis, çatışmada üç hırsızı vurdu. (Gerçek Özne)
Çocuklar, sofrayı serdi. (Gerçek Özne)
(O) Daha fazla dayanamadı. (“O”, Gizli Gerçek Özne)
2- Sözde Özne: Yüklemin bildirdiği eylemi yapmayan fakat yapıyormuş gibi görünen öznelerdir.
Polis, çatışmada vuruldu.
(Polis, işi yapan değil, işten etkilenendir.
Ama, “kim vuruldu?” sorusuna cevap verdiği için özne olarak alınır.)
Sofra, serildi.
(Sofra, kendi kendine serilmez.
Başkaları tarafından serilmiştir. Bu yüzden sözde öznedir.)
Bir saat içinde yazıldı.
(“O”, Gizli Sözde Özne)
Not: Bazı cümlelerde özne belirsizdir.
Kırmızı ışıkta geçilmez.
Not: İki cümle tek özneyle kurulabilir.
Sağır duymaz, uydurur.
Not: Bir cümlede birden fazla özne bulunabilir.
Veli, kardeşim ve ben yarın sinemaya gideceğiz.
ÖRTÜLÜ ÖZNE:
*Bazen edilgen çatılı eylemlerle kurulmuş cümlelerde gerçek özne "-ce" eki ya da "tarafından, nedeniyle, etkisiyle" gibi sözcüklerin yardımıyla bir tümleç içinde yer alabilir. Buna “örtülü özne” denir.
*Örtülü özneler yalnızca edilgen çatılı cümlelerde bulunur.
Yasa, Meclisçe kabul edildi.
Meclisçe > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Cam, şiddetli rüzgârın etkisiyle kırıldı.
Şiddetli rüzgarın etkisiyle > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Kar nedeniyle yollar kapandı.
Kar nedeniyle > Zarf Tümleci (Örtülü özne)
Öğrenciler doktorlar tarafından aşılandı.
Doktorlar tarafından > Zarf Tümleci (Örtülü özne)