EKLER
TÜRKÇE > KONULAR > EKLER
EKLER:
(TÜM KONU)
*Sözcük kök veya gövdelerine gelerek yeni sözcükler türeten ya da sözcüğün cümle içerisindeki kullanımını kolaylaştıran seslere “ek” denir.
*Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için; ek, genelde sözcük sonuna gelir.
Not: Ek kavramına geçmeden önce kök ve gövde kavramlarının bilinmesi gerekir.
KÖK:
*Sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök denir.
UYARI: Burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. Sözcük ile sözcüğün ek aldıktan sonraki hali arasında anlam ilişkisi bulunması gerekir.
Örneğin; “Arabam” sözcüğünün kökü “ar, ara, arab” olamaz.
Çünkü bunlarla arabam sözcüğü arasında bir anlam ilişkisi yoktur.
Bu sözcüğün kökü “araba” dır.
Oynuyoruz > Kökü: Oyun
Balıktan > Kökü: Balık
Uyumlu > Kökü: Uy
*Kökler isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Not: Bu kökleri birbirinden ayırt etmede “-mek,-mak” mastar eklerini ya da “-me,-ma” olumsuzluk eklerini kullandığımızı hatırlayınız.
Mavi-mek olmuyor > İsim kökü
Gel-mek oluyor > Fiil kökü
Ortak (İkiz, İkili) Kök: Hem isim hem fiil kökü olabilen sözcüklerdir.
Boya, Al, Gül, Var
Elimde kalem var. (var - isim)
Yarın oraya var. (var - fiil)
Not: Yansımadan türeyen kelimelerin kökleri isim kökü kabul edilir.
Çat-ırtı, Me-le-mek, Şır-ıltı
Not: Kök halindeki sözcük çekim eki aldığında gövde haline dönüşmez.
GÖVDE:
*Kök halindeki sözcüğün yapım eki almasıyla gövde oluşur.
*Kök, gövde haline geçerken anlam değişikliğine uğrar.
*Tür ve görev değişikliğine uğrayabilir.
Göz-lük
Göz: Kök Gözlük: Gövde -lük: Yapım eki
Temiz-le-miş-ler
Temiz: Kök Temizle: Gövde -le: Yapım eki
Not: Bir kelimeye ekler gelirken, önce yapım, sonra çekim ekleri gelir.
Düş-ür-ecek-sin > Gövde -ür:Yapım eki -ecek:Çekim eki -sin: Çekim Eki
Kök
A) YAPIM EKLERİ:
*Eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştiren eklerdir.
*Yapım ekleri dörde ayrılır:
1) İsimden İsim Türeten Ekler:
İsim + İsimden İsim Yapım Eki > İsim
Tuz-luk, Baş-lık, Krema-lı, Kahve-ci, Türk-çe, Yol-daş, Koca-man, Küçü-cük, Kapı-sız, Göç-men, Öte-ki, Beş-er, Yedi-nci, Ot-çul, Kızıl-ımsı, Çocuk-su, Gece-leyin, Evren-sel, Düz-ey, Baş-ak, Top-aç, Adam-cağız, Oyun-cak, Ana-ç, Baş-ka, Turunç-gil, Sabah-ki, Orta-m, Yaş-(ı)t, Boy-(u)t, İki-z
Not: Küçültme (-cik,-ce….), olumluluk-olumsuzluk (-lı,-sız,-me,-mez…) ekleri yapım eki kabul edilir.
Not: Yansımalardan isim türeten ekler de isimden isim yapım eki sayılır.
Gür-ültü, Çıt-ırtı
Not: -ki eki sıfat yaptığı zaman yapım eki sayılır.
Sabahki çay
2) İsimden Fiil Türeten Ekler:
İsim + İsimden Fiil Yapım Eki > Fiil
Yaş-a, Çok-al (Çoğal-mak), Yağ-la, Göz-le, Kara-r, Mühür-len, Şüphe-len, Kör-leş, Su-sa, Önem-se, Geç-ik (Gecik-mek), Az-ımsa, Duru-l, Kısa-l
3) Fiilden Fiil Türeten Ekler:
Fiil + Fiilden Fiil Yapım Eki > Fiil
Koş-tur, Uyu-ma, İç-ir, Kaşı-n, Çöz-ül, Ağla-t, Kop-ar, Uç-uş, Kov-ala, Kaz-ı, Tak-ıl
Not: Çatı ekleri fiilden fiil yapım eki grubuna girer.
4) Fiilden İsim Türeten Ekler:
Fiil + Fiilden İsim Yapım Eki > İsim
Yaz-mak, Uyu-ma, Bak-ış, Art-ış, Kaç-ık, Sil-gi, Say-gı, Kır-gın, Bil-im, Uç-uk, Böl-ge, Öl-gün, Atıl-gan, Dal-gıç, Yaz-ıcı, Gül-ünç, Kaz-ıntı, Es-inti, Yap-ıt, Seç-men, İnan-ç, Giy-ecek, Sür-eç, Yat-ak, Göç-ük, Yat-alak, Yıkıl-ası, Dal-ga, Üret-ken, Gez-i, Tüt-ün, Tüt-sü, Dile-k, Kıy-mık
B) ÇEKİM EKLERİ:
*Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen; sadece kullanımını kolaylaştırıp, görevini belirleyen eklerdir.
*Bu eklerin tam olarak anlam değiştirmese de anlam ayrıntısı kattığını unutmamak gerekir.
1) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
a) Hal (Durum) Ekleri:
*Sözcüğün görevini belirleyen eklerdir.
*Özellikle “cümle öğesi” belirlemede etkilidirler.
Not: İsim beş halde bulunabilir. Ancak bu hallerden “yalın hal”in eki yoktur. Sözcük hal eki almamışsa yalın halde bulunur. Yani iyelik veya çoğul eki alması yalınlığı etkilemez.
*Yükleme (Belirtme) Hali:
(-ı, -i, -u, -ü)
Kalemi kırdı.
Evi gördü.
Not: “Neyi?, Kimi?” sorularının cevabı olan kelimelerde yer alır.
*Yönelme (Yaklaşma) Hali:
(-e, -a)
Kaleme baktı.
Eve gitti.
Not: İkileme kurmada, ad soylu sözcükleri edatlara bağlamada kullanılabilirler.
*Bulunma (Kalma) Hali:
(-de, -da, -te, -ta)
Kalemde uç var.
Evde onu gördüm.
*Çıkma (Ayrılma, Uzaklaşma) Hali:
(-den, -dan, -ten, -tan)
Kalemden uç aldım.
Evden yeni ayrıldı.
b) Çoğul Eki: (-ler, -lar)
*Çokluk bildiren eklerdir.
Kalemler, Evler, Arabalar
Not: Farklı anlam ve görevler için kullanılabilir.
-ler: “Çokluk” bildirir. (Evler)
-ler: “Soy” anlamı katabilir. (Osmanlılar)
-ler: “Aile” anlamı katabilir. (Aliler bize geldi.)
-ler: “Abartma” anlamı katabilir. (Ateşler içindeydi.)
-ler: “Saygı” anlamı katabilir. (Müdür Beyler gelmedi.)
-ler: “Benzerlik” anlamı katabilir. (Fatihler, Yavuzlar)
-ler: “Küçümseme, Alay” anlamı katabilir. (Küçük Beyler yine neredeydiler?)
-ler: “Her”, “Süreklilik” anlamı katabilir. (Sabahları yürürüm.)
-ler: “Yaklaşık” anlamı katabilir. (Beş yaşlarındaydım.)
-ler: “Sahip olanın çokluğu”nu bildirebilir. (Evleri yıkılmış.)
c) Eşitlik Eki: (-ce, -ca, -çe, -ça)
*İsimlere eklenerek farklı anlam ayrıntıları katabilen eklerdir.
İnsanca davranmalısın.
Güzelce katlayalım.
Not: Farklı anlam ve görevler için kullanılabilir.
-ce: Eşitlik anlamı katabilir. (Boyunca oğlu var.)
-ce: “Göre” anlamı katabilir. (Bence gidelim.)
-ce: “Pekiştirme” anlamı katabilir. (Güzelce karıştır.)
-ce: Yapım eki olabilir. (Türkçe, Kokarca)
-ce: Birliktelik anlamı katabilir. (Okulca ziyarette bulunduk.)
-ce: Küçültme eki olabilir. (Büyükçe bir sopaydı.)
d) Vasıta Eki: (-le, -la)
*“Vasıta, araç” anlamı katan eklerdir.
*Bu ek aslında “ile” edatının ses düşmesine uğramış halidir.
*Farklı anlamlar da katabilir.
Otobüsle yola çıktı. (araç, vasıta)
Süratle ileri atıldı. (durum)
Annesiyle çarşıya çıktı. (birliktelik)
e) Tamlayan Ekleri: (İlgi Eki, İlgi Hali Eki)
(-ın, -in, -un, -ün, -im, -nın, -nin, -nun, -nün, -den)
*Eklendiği kelimeyi tamlanan kelime ile irtibata geçiren eklerdir.
*Genelde iyelik eki ile beraber düşünülür. Yani tamlayan eki varsa, sonrasındaki kelimelerden birinde iyelik eki vardır.
Kalemin ucu
Benim evim
Çocuklardan biri
f) Tamlanan (İyelik, Aitlik, Sahiplik) Ekleri:
(-im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri)
*Eklendi kelimenin kime, neye ait olduğunu bildiren eklerdir.
Ahmet’in kalemi (Kalem, Ahmet’e ait)
Kapının kolu (Kol, kapıya ait)
Not: Tamlayan ve İyelik ekleri bir bütünün parçaları gibidir. İki ayrı sözcüğü bir arada tutma özelliği vardır. Bundan tamlamalar doğar.
g) Ek-fiil Ekleri:
(-idi, -imiş, -ise, -im, -sin, -dir, -iz, -siniz, -dirler)
*İsimlerin yüklem olarak kullanılmasını sağlayan eklerdir.
Ben öğrenciyim.
h) Soru Eki (mı, mi, mu, mü)
*Aslında soru edatıdır.
*Cümleye soru anlamı katar.
*Değişik anlamlar için kullanılabilir.
*Her zaman ayrı yazılır.
Dün gelmeyen öğrenci sen miydin?
Güzel mi güzel bir arabası var.
mi: Soru anlamı katabilir. (Orada hava güzel mi?)
mi: Pekiştirme anlamı katabilir. (Güzel mi güzel)
mi: Şart anlamı katabilir. (Koştu mu yetişir.)
Not: Hem isimle hem fiille kullanılabilir.
2)FİİL ÇEKİM EKLERİ
a) Kip Ekleri:
*Haber Kip Ekleri:
-Görülen Geçmiş Zaman: (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)
-Öğrenilen Geçmiş Zaman: (-mış, -miş, -muş, -müş)
-Şimdiki Zaman: (-yor, -mekte, -makta)
-Gelecek Zaman: (-ecek, -acak)
-Geniş Zaman: (-r, -ır, -ar)
*Dilek Kip Ekleri:
-Şart Kipi: (-se, -sa)
-İstek Kipi: (-e, -a)
-Gereklilik Kipi: (-meli, -malı)
-Emir Kipi: (özel bir eki yok)
b) Kişi (Şahıs) Ekleri:
Gel-di-m
Gel-di-n
Yok
Gel-di-k
Gel-di-niz
Gel-di-ler
c) Ek-fiil Ekleri: (i-di, i-miş, i-se)
*Fiillere gelerek bileşik zamanlı fiil yapan eklerdir.
Elmayı güzelce doğramıştı. (-mış idi.)
EKLERLE İLGİLİ AYRINTILAR:
-i: Hal eki olabilir. (Evi gördüm.)
-i: İyelik eki olabilir. (Evi yıkılmış.)
-i: Yapım eki olabilir. (Yazı)
Yaz-ı-s-ı-n-ı yayınladık.
1.si Yapım eki, 2.si İyelik eki, 3.sü Hal eki
-e: Hal eki olabilir. (Eve gitti.)(Dolaylı tümleç yapar.)
-e: Yapım eki olabilir. (Yaş-a-mak)
-e: Zarf fiil eki olabilir. (Yüze yüze karşıya geçti.)
-e: Zaman bildiren sözcükte yer alabilir. (Geceye orada oluruz.)
-de: Hal eki olabilir. (Evde oturuyor.)(Dolaylı tümleç yapar.)
-de: Yapım eki olabilir. (Sözde Kızlar)
-de: Zarf yapabilir. (Yarımda yanıma gelecek.)
de: Bağlaç olabilir. (Sen de mi Bürütüs?) (Ayrı yazılır.)
-den: Hal eki olabilir. (Evden çıktı.)(Dolaylı tümleç yapar.)
-den: Yapım eki olabilir. (Candan arkadaş)
-den: Zaman bildiren sözcükte yer alabilir.(Akşamdan yola çıkalım.)
-den: Tamlayan eki olabilir. (Öğrencilerden çoğu)
Not: -i hal eki ile –i iyelik ekini karıştırmamak gerekir.
Kalemi kırdım.
(Hal eki olan –i’yi alan kelime, neyi?, kimi? sorularına cevap verir ve cümlede belirtili nesne olarak kullanılır.)
Kalemi kırılmış.
(İyelik eki olan –i’yi alan kelime, ne? sorusuna cevap verir; ek aitlik, sahiplik anlamı katar. Kelime cümlede, özne olarak kullanılır.)
Evi görülmeye değerdi. (İyelik eki)
Evi dün kiraladık. (Hal eki)
Not: -in iyelik eki ile –in tamlayan ekini karıştırmamak gerekir.
Senin kalemin (1.si: Tamlayan eki, 2.si: İyelik eki)
Kalemin güzelmiş. (İyelik eki)
Bu araba senin. (Tamlayan eki)
Not: -im iyelik eki ile –im ek-fiil ekini karıştırmamak gerekir.
Kolum kırıldı. (İyelik eki. Sahiplik, aitlik bildirmiş ve özne yapmış.)
Yirmi yıllık öğretmenim. (Ek-fiil eki. İsim soylu sözcüğe gelip, yüklem yapmış.)
Çal sazını ozanım. (İyelik eki)
Ben bir garip ozanım. (Ek-fiil eki)
Not: -ler çoğul eki ile –ler şahıs ekini karıştırmamak gerekir.
-ler çoğul eki, çokluk bildirir ve isimlere gelir.
-ler şahıs eki, eylemi yapanların çokluğunu bildirir ve eylemlere gelir.
Çocuklar top oynuyorlar. (1.si: Çoğul eki, 2.si: Şahıs eki)