SÖZCÜK YAPISI
TÜRKÇE > KONULAR > SÖZCÜK YAPISI
SÖZCÜĞÜN YAPISI
(BASİT, TÜREMİŞ, BİRLEŞİK)
(TÜM KONU)
*Sözcükler yapı yönüyle üçe ayrılır.
1-BASİT SÖZCÜKLER:
*Yapım eki almazlar ve tek sözcükten oluşurlar.
*Çekim eki alabilirler.
*Kök halinde bulunurlar.
Kitap, Ol, Mavi, Kim
Kitab-ı, Ol-acak, Mavi-y-di, Kim-den
Not: Yabancı dillerden dilimize giren sözcükler, kendi dillerinde ek alsa dahi, dilimizde “basit” kabul edilir.
Selamet, Edebiyat, Nadan, Mesuliyet
2-TÜREMİŞ SÖZCÜKLER:
*Yapım eki alırlar ve tek sözcükten oluşurlar.
*Çekim eki de alabilirler.
*Gövde halinde bulunurlar.
Kitap-çı, Ol-uş, Mavi-li, Sabah-çı, Kim-lik
3-BİLEŞİK SÖZCÜKLER:
*En az iki kelimenin bir araya gelmesi ile oluşan sözcüklerdir.
*Bu sözcükler bir araya gelirken, ses ve anlam değişikliğine uğrayabilirler.
Balkabağı, Çekyat, Pazartesi
-------------------------------
İSİMLERİN YAPISI
1-Basit İsim:
*Yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşmuş isimlerdir.
*Çekim eki alabilirler.
Çocuk, İstanbul, Geyik, Gül
2-Türemiş İsim:
*Yapım eki almış ve tek sözcükten oluşmuş isimlerdir.
*Çekim eki de alabilirler.
Açlıktan, Yorgunlar
Not: Türemiş isimler; fiilden, isimden ya da yansımadan türeyebilir.
*Fiilden türemiş isimler:
Bil-gi, Sil-gi, Kaç-ık, Uç-ak, Yaz-gı, Çöz-üm, Yat-ak
*İsimden türemiş isimler:
Göz-lük-çü, Alman-ca, Meslek-taş, Tuz-suz, Beş-inci
*Yansımadan türemiş isimler:
Cıv-ıltı, Gür-ültü, Pat-ırtı, Uğ-ultu
3-Birleşik İsim:
*Birden fazla sözcükten oluşan isimlerdir.
*Çeşitli Şekillerde Oluşabilir:
İsim+İsim: (İsim tamlaması şeklinde olabilir.)
Aslanağzı, Danaburnu, Gözbebeği, Hanımeli, Ateşböceği, Yerelması, Rüzgargülü, Arıkuşu, İşyeri, Serçeparmak, Camgöbeği, Atatürk, Binbaşı, Beşiktaş, Soyadı
Sıfat+İsim: (Sıfat tamlaması şeklinde olabilir.)
Acıgöl, Boşboğaz, Ortakulak, İlkokul, Kabakulak, Eskişehir, Sivrisinek, Açıkgöz, Yenikapı, Uludağ, Bozkır
İsim+Fiil:
Mirasyedi, Yurtsever, İmambayıldı, Ateşkes, Tanksavar, Kuşkonmaz, Külbastı, Hünkarbeğendi, Gecekondu, Isıölçer
Fiil+Fiil:
Kaptıkaçtı, Dedikodu, Çekyat, Gelgit, Biçerdöver, Uyurgezer, Çakaralmaz
Fiil+İsim:
Atardamar, Toplardamar, Albeni
İsim+Fiilimsi:
Ağaçkakan, Oyunbozan, Çöpçatan, Dalgakıran
Yansıma+Yansıma:
Çırçır, fısfıs, çıtçıt
Not: Birleşik isimler oluşurken ses değişiklikleri meydana gelebilir.
Cuma-ertesi: Cumartesi
Kayın-ana: Kaynana
Kahve altı: Kahvaltı
Sütlü aş: Sütlaç
Ne asıl: Nasıl
Ne için: Niçin
Not: Birleşik isimler oluşurken sözcükler gerçek anlamını yitirebilir.
Aslanağzı (Mecaz+Mecaz)
Mirasyedi (Gerçek+Mecaz)
Uyurgezer (Gerçek+Gerçek)
-------------------------------
SIFATLARIN YAPISI
1- Basit Sıfat:
*Yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşmuş sıfatlardır.
*Sıfatlar, istisnalar hariç çekim eki almazlar. Alırlarsa adlaşırlar.
Mor göz, Üç kişi, Şu adam, Güzel araba (İstisna: Güzelim araba)
2- Türemiş Sıfat:
*Yapım eki almış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir.
*İsim ya da fiil kökünden oluşabilirler.
Sıvalı duvar, Susuz yaz, Geçen yıl, Evcil kuş, İnatçı keçi, Gergin ortam, Ürkek tay, Bozuk süt, Üçüncü araç, Beşer kalem, Üçlük atış
3- Birleşik Sıfat:
*Üç şekilde oluşur:
a) Kaynaşmış Birleşik Sıfatlar:
Ez iki sözcüğün, tür ve anlam kaybına uğrayarak kaynaşmasından oluşur.
Cingöz Recai, Açıkgöz çocuk, Oyunbozan insan, Çöpçatan kadın, Vurdumduymaz veli, Birçok hikâye
b) Kurallı Birleşik Sıfatlar:
*Bu tür sıfatlarda, birleşik sözcüklere istisna olarak, sözcüklerin ayrı yazıldığı görülür.
>>Sıfat tamlamasının sıfat ve ismi yer değiştirir. İsim ek alır ve yeni yapı, başka bir ismi niteler.
Sarı saçà Saçı sarı kız
Açık kapıà Kapısı açık ev
Kırık kolà Kolu kırık makine
>>Sıfat tamlamasına ek getirilir (-lı, -sız, -lık) ve yeni yapı başka bir ismi niteler.
Üç günà Üç günlük dünya
Beş para à Beş parasız adam
Kırk yılà Kırk yıllık dost
-------------------------------
FİİLLERİN YAPISI
1-BASİT FİİLLER:
*Yapım eki almamış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir.
*Çekim eklerini alabilir.
Sev- , Kal- , Geç- , Al- , İç- , Düş-
Seveceksiniz.
Not: Birleşik zamanla birleşik fiil karıştırılmamalıdır.
Yazıyordum. >> Birleşik zaman – Basit Fiil
2-TÜREMİŞ FİİLLER:
*Yapım eki almış ve tek sözcükten oluşan fiillerdir.
*Çekim eki de alabilirler.
Sev-il- , Düş-ür- , Kork-ut- , Su-la- , Yaş-a- , Temiz-le-
Sevineceksiniz.
Not: Türemiş fiiller, isimden ya da fiilden türeyebilir.
Temizlemişsin > İsimden türemiş “türemiş fiil”
Kaçırdınız > Fiilden türemiş “türemiş fiil”
3-BİRLEŞİK FİİLLER:
*Birden fazla sözcükten oluşan fiillerdir.
*Bu tür fiiller, üç grup altında toplanmıştır:
a) Yardımcı Fiil İle Kurulan Birleşik Fiiller:
*Kendi anlamının dışında kullanılan “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak” gibi fiiller ve ad ya da ad soylu sözcüğün bir arada kullanılması ile oluşan birleşik fiillerdir.
İsim+ “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak”
İşi çabuk bitirmek için yardım etti.
Yeni ayakkabım, ayağımı rahatsız etti.
Benimle sürekli alay ediyorlar.
Mevla sana yardım eyleye.
Bizi mutlu kıldınız.
Bana sürekli emir buyurma.
Terli terli soğuk suyu içince hasta oldu.
Birdenbire yok oldu.
Not: Birleşik fiiller oluşurken ses düşmesi veya ses türemesi yaşanıyorsa, birleşik fiili oluşturan kelimeler bitişik yazılır.
Ses türemesi olmuş:
Hisset-mek, Hallol-mak, Zannet-mek, Reddet-mek
Ses düşmesi olmuş:
Sabret-mek, Kahrol-mak, Devret-mek, Kaybol-mak
Not: Yardımcı eylem olarak kullanılan kelimeler, kimi zaman kendi anlamında kullanılıp, yardımcı eylem olma özelliği göstermeyebilir.
Bu araba, o kadar etmez.
(“Etmez” tek başına basit bir eylemdir.)
(“kadar etmez” yapısının bir anlamı olmadığına dikkat edelim.)
Tamam, şimdi oldu.
(“Oldu” tek başına basit bir eylemdir.)
b) Kurallı (Özel) Birleşik Fiiller:
*Bu tür fiiller, herhangi bir fiil ile özel bir fiilin bir arada kullanılması ile oluşur.
*Sözcükler her zaman bitişik yazılır.
b1-Yeterlik Fiilleri:
* “Bir işi yapmaya gücü yetmek ya da gücü yetmemek” anlamı katan fiillerdir.
Fiil+ -ebil-mek Fiil+ -abil-mek > Olumlu Halleri
Fiil+ -eme-mek Fiil+ ama-mak > Olumsuz Halleri
Bu soruyu çözebilirim. (çözmeye gücüm yeter)
Bu soruyu çözemem. (çözmeye gücüm yetmez)
İşim olmazsa gelebilirim.
İşim olursa gelemem.
Dikkat:
*Yeterlik fiilinin olumsuz halinde “-bil” özel eyleminin düştüğüne dikkat etmeliyiz.
*Olumsuzunda tek fiil var gibi görünse de kelime birleşik fiildir.
Bu kitabı bir haftada bitiremem. (Yeterlik fiili)
Dikkatli bakmazsan göremezsin. (Yeterlik fiili)
Dikkatli bakmazsan görmezsin. (Türemiş fiil)
Dikkatli bakarsan görürsün. (Basit fiil)
Not: Bazı durumlarda olasılık anlamı katabilir.
Gelmeyebilirim.
b2-Tezlik Fiilleri:
* “Çabuk”, “beklenmedik bir anda” anlamı katan fiillerdir.
Fiil+ -iver-mek >Olumlu Hali
Fiil+ -me-y-iver-mek >Olumsuz Hali
Getirirken elimden düşüverdi.
Birkaç satır yazıver.
O günden sonra gelmeyiverdi.
b3-Sürerlik Fiilleri:
* “Eylemin devam ettiği” anlamını katan fiillerdir.
Fiil+ -akal-mak
Fiil+ -edur-mak
Fiil+ -egel-mek
Sedirin üzerinde uyuyakalmışım.
Arkasından bakakaldı.
Ben yetişirim, sen gidedur.
O bekleyedursun, biz yolu yarıladık.
Yıllardır süregelir, bu olay.
Çıkageldi. (Burada “ansızın” anlamı katmış.)
Not: Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
b4-Yaklaşma Fiilleri:
* “Eylemin gerçekleşmesine az kalma” anlamı katan fiillerdir. Eylem gerçekleşmemiştir.
Fiil+ -eyaz-mak
Su nefes boruma kaçınca öleyazdım.
Aşağı inerken öleyazdım.
Not: Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.
c)Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
*Birden fazla sözcüğün, genelde kendi anlamının dışında kullanılarak oluşturdukları birleşik fiillerdir.
*Bu tür fiillerin çoğu “deyim”dir.
*Her anlamca kaynaşmış birleşik fiil, deyim olmayabilir.
*Bitişik yazılmayabilirler.
İpucu: Diğer iki gruba girmeyen birleşik filler bu gruba girer :)
Öngör- , Varsay- , Hoş gör- , Meydana gel- , Karar ver- …
Bunu yapma içim elvermiyor.
Size gelmekten vazgeçtim.
Sizleri göresim geldi.
İlk görüşte ona kanım kaynadı.
Dışarıdan gelen sese kulak kabarttı.
Çok çalışmaktan hasta düştü.
Sen, fazla ileri gittin.