SES BİLGİSİ

TÜRKÇE > KONULAR > SES BİLGİSİ

SES BİLGİSİ (SES OLAYLARI)

(TÜM KONU)

Ses:

*1-İşitme organımız tarafından algılanan titreşimlere “ses” denir.

*2-Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşime “ses” denir.

*3-Ses, dilin işlevli en küçük birimidir.

Harf:

*1-Seslerin yazıdaki karşılığına “harf” denir.

*2-Harfler, sesleri karşılayan işaretlerdir.

Alfabe:

*1-Dilde kullanılan tüm harflerin sıralanmış şekline “alfabe” denir.

*2-Harflerin sistemli olarak yer aldığı tabloya “alfabe” denir.

*3-Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya dizilmiş bütününe “alfabe” denir.

Türk Alfabesi:

*29 harften oluşur.

*Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.

*8 sesli (ünlü) harf: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

*21 sessiz (ünsüz) harf: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

---------------------------------------------------

BAZI GENEL KURALLAR:

*Türkçede ilk heceden sonraki hecelerde “o, ö” harfleri bulunmaz.

Otobüs, Operatör, Radyo

*Türkçede kelime kökünde iki ünlü yan yana bulunmaz.

Saat, Taassup, Şair, Şiir, Fuar

*Türkçe kelime kökünde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

Millet, Sıhhat

*a-Kökeni Türkçe olan kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz.

Ancak anlam farkını belirtmek üzere ad, od, sac gibi birkaç kelimenin yazılışında bu kurala uyulmaz:

ad (isim) / at (binek hayvanı)

od (ateş) / ot (bitki)

sac (yassı demir) / saç (kıl)

*b-Hac, şad, yâd gibi birkaç örnek dışında, alıntı kelimelerin özgün biçimlerinin sonlarında bulunan yumuşak ünsüzler sertleştirilerek kullanılır:

kitap (<kitab)

sebep (<sebeb)

bant (<band)

bent (<bend)

cilt (<cild)

etüt (<etüd)

metot (<metod)

standart (<standard)

ahenk (<aheng)

hevenk (<aveng)

renk (<reng)

---------------------------------------------------

ÜNLÜLERİN NİTELİKLERİ:

(SESLİ HARFLERİN NİTELİKLERİ)

*Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese “ünlü” denir.

*Dilimizde sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler şu biçimde sınıflandırılır:

A. Dilin durumuna göre:

1. Kalın ünlüler: a, ı, o, u

2. İnce ünlüler: e, i, ö, ü

-----------------------------------------

B. Dudakların durumuna göre:

1. Düz ünlüler: a, e, ı, i

2. Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

-----------------------------------------

C. Ağzın açıklığına göre:

1. Geniş ünlüler: a, e, o, ö

2. Dar ünlüler: ı, i, u, ü

---------------------------------------------------

ÜNLÜLER (SESLİLER) İLE İLGİLİ SES OLAYLARI:

ÜNLÜ DARALMASI: (SESLİ DARALMASI)

*Türkçede a, e ünlüleri ile biten fiillerin şimdiki zaman (-yor) çekiminde, söyleyişte de yazımda da

" a " ünlüsü " ı, u " ünlüsüne dönüşür;

" e " ünlüsü " i, ü " ünlüsüne dönüşür:

Başla-yor / başlıyor

Oyna-yor / oynuyor

Doyma-yor / doymuyor

İzle-yor / izliyor

De-yor / diyor

Gelme-yor / gelmiyor

Gözle-yor / gözlüyor

Kokla-yor / kokluyor

Sakla-yor / saklıyor

Dile-yor / diliyor

Kutla-yor / kutluyor

Bekle-yor / bekliyor

Gözle-yor / gözlüyor

Ağla-yor / ağlıyor

Anlama-yor / anlamıyor

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: * “-y” kaynaştırma harfinden önceki “-a, -e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile yazıda daraltılmaz.

*Daraltılırsa yazım yanlışı olur.

Gelmeyen à Yazıda

Gelmiyen à Sözlü kullanımda

Yazıda doğru olan kullanımlar:

yapmayan, gitmeyen, başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım; gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim

Notun İstisnası:

* “-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak, yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir.

* “ De- ve Ye- ” fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir:

De à Di-y-en

Ye à Yi-y-en

Diyerek, diyecek, diyelim, diye

Yiyerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip

Notun istisnasının istisnası:

* “Deyince”, “deyip” sözlerindeki “e” yazılışta korunur. Daralma olmaz.

EK BİLGİ:

Ünlü Değişimi: (Sesli Değişimi)

Ben ve sen kelimeleri yönelme durum eki aldıklarında ses değişikliğine uğrarlar:

Ben-e > bana

Sen-e > sana

---------------------------------------------------

ÜNLÜ DÜŞMESİ:

(Sesli Düşmesi) (Hece Düşmesi) (Ünlü Aşınması) (Ses Düşmesi)

*Bazı kelimelerde, ek aldıklarında ya da bileşik kelime oluşturduklarında ünlü düşmesi görülür:

Ağız / ağzı

Akıl / aklı

Alın / alnı

Bağır / bağrım

Beniz / benzi

Beyin / beynimiz

Boyun / boynu

Böğür / böğrüm

Burun / burnu

Emir / emri

Geniz / genzi

Göğüs / göğsün

Gönül / gönlünüz

Karın / karnı

Kayın / kaynı

Oğul / oğlu

Sabır / sabrı

Vakıf / vakfı

--------------------------------

Çevir- / çevril

Devir- / devril

Savur- / savrul

Kavur- / kavrul

Sıyır- / sıyrık

Ayır- / ayrıntı

Uyu- / uyku

--------------------------------

Sarı / sararmak

Oyun / oynamak

Yumurta / yumurtlamak

Sızı / sızlamak

Koku / koklamak

İleri / ilerlemek

-------------------------------

Emir / emretmek

Sabır / sabretmek

Kahır / kahretmek

Keşif / keşfetmek

--------------------------------

Kahve altı – Kahvaltı

Pazar ertesi – Pazartesi

Cuma ertesi – Cumartesi

Kayın ana – Kaynana

Ne asıl – Nasıl

Ne için – Niçin

Sütlü aş – Sütlaç

Not: “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez:

İçerde > Yanlış Doğrusu > içeride

Dışardan > Yanlış Doğrusu > dışarıdan

İlerde > Yanlış Doğrusu > ileride

Şurda > Yanlış Doğrusu > şurada

Burda > Yanlış Doğrusu > burada

Orda > Yanlış Doğrusu > orada

Yukarda > Yanlış Doğrusu > yukarıda

Aşağda > Yanlış Doğrusu > aşağıda

Not: Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez:

Ağız ağıza

Burun buruna

Koyun koyuna

Omuz omuza

Devirden devire

Nesilden nesile

Oğuldan oğula

Şehirden şehire

Not: “iken, idi, imiş, ise” ek eylemleri bitişik yazılırken ünlü düşmesi yaşanır:

Gidecekti / gidecek idi

Yazıyormuş / yazıyor imiş

Not: “ile” sözcüğü bitişik yazıldığı durumlarda ünlü düşmesi yaşanabilir:

Bizimle / bizim ile

Arabayla / araba ile

---------------------------------------------------

ÜNLÜ TÜREMESİ:

(Sesli Türemesi) (Ses Türemesi)

*Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi denir.

Az-cık / azıcık

Genç-cik / gencecik

Dar-cık / daracık

Bir-cik / biricik

Gül-cük / gülücük

Öp-cük / öpücük

Not: Pekiştirme yapılırken de ünlü türediği görülür.

Yap-yalnız / yapayalnız

Sap-sağlam / sapasağlam

---------------------------------------------------

ÜNSÜZLERİN NİTELİKLERİ:

(SESSİZ HARFLERİN NİTELİKLERİ)

*Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.

*Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır:

b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

*Ünsüzler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre iki gruba ayrılır:

1. Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere

yumuşak (ötümlü, tonlu) ünsüzler adı verilir:

b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

2. Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere

sert (ötümsüz, tonsuz) ünsüzler denir:

ç, f, h, k, p, s, ş, t

Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (fıstıkçı şahap)

Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p (ketçap)

---------------------------------------------------

ÜNSÜZ (SESSİZ) UYUMU:

*Dilimizde sert ünsüzle biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır:

aç-tı, aş-çı, bak-tım, bas-kı, çiçek-ten, düş-kün, geç-tim, ipek-çi, seç-kin, seç-ti, süt-çü

*Yumuşak ünsüzle biten kelimeler ise yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır:

al-dı, an-dı, bil-gi, del-gi, göz-cü, ver-di, yol-da

---------------------------------------------------

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ:

(Sessiz Benzeşmesi) (Sert Ünsüz Benzeşmesi) (Ünsüz Sertleşmesi)

*Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften (fıstıkçı şahap) sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” dönüşür.

Seç-gin à seçkin

Sus-gun à suskun

Kitap-da à kitapta

Toprak-dan à topraktan

Çalış-dı à çalıştı

Çalış-gan à çalışkan

Simit-ci à simitçi

Küs-dü à küstü

4-de à 4’te

Not: Bu kurala uyulmaması aynı zamanda yazım yanlışı kabul edilir.

İSTİSNA: “-cağız” ve “-gen” ekleri bu kurala uymaz.

Çocukcağız > Doğru

Üçgen > Doğru

EK BİLGİ:

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi:

*Türkçede "n" ünsüzü ile biten bir heceden sonra "b" ile başlayan bir hece gelmez.

*Bu durumlarda dudak ünsüzlerinden "b" sesi kendisinden önceki "n" sesini "m" sesine dönüştürür.

Sakla(n)baç > saklambaç Dola(n)baç > dolambaç Ka(n)bur > kambur

Ca(n)baz > cambaz Sü(n)bül > sümbül Çarşa(n)ba > çarşamba

Cı(n)bız > cımbız Çe(n)ber > çember Ko(n)posto > komposto

---------------------------------------------------

SERT ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:

(Sert Sessiz Yumuşaması) (Ünsüz Değişimi)

* “p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.

Yurt-u / yurdu

Kanat-ı / kanadı

Bilek-i / bileği

Renk-i / rengi

Güç-ü / gücü

Kitap-ı / kitabı

Ağaç-a / ağaca

Kap-a / kaba

sebep / sebebi, bant / bandı, bent / bendi, cilt / cildi, etüt / etüdü, metot / metodu, standart / standardı, ahenk / ahengi, hevenk / hevengi, kelep / kelebi,

kazanç / kazancı, geçit / geçidi, başak / başağı, bıçak / bıçağı

UYARI: Sonlarındaki ünsüzleri yumuşamayan kelimeler de vardır:

Anıt / anıtı

Bulut / bulutu

Kanıt / kanıtı

Ölçüt / ölçütü

Ahlak / ahlakın

Cumhuriyet / cumhuriyete

Devlet / devleti

Millet / milleti

Evrak / evrakı

Hukuk / hukuku

İttifak / ittifaka

Paket / paketi

Sepet / sepeti

Şefkat / Şefkatiniz

Tank / tankı

Taşıt / taşıtı

Anlat / anlatım

Yanıt / yanıtı

Not: Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan p, ç, t, k ünsüzleri iki ünlü arasında korunur:

ak / akı, at / atı, bük / bükü, ek / eki, et / eti, göç / göçü, ip / ipi, kaç / kaçıncı, kök / kökü, ok / oku, ot / otu, saç / saçı, sap / sapı, suç / suçu, süt / sütü, şart / şartı

UYARI: Tek heceli olduğu hâlde sonlarındaki ünsüzleri yumuşayan kelimeler de vardır:

but / budu, dip / dibi, gök / göğü, kap / kabı, kurt / kurdu, uç / ucu, yurt / yurdu

Not: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.

Zonguldak’a / Tokat’ı

---------------------------------------------------

ÜNSÜZ DÜŞMESİ:

(Sessiz Düşmesi) (Ünsüz Aşınması) (Ses Düşmesi)

* “ -k ” ile biten bazı sözcükler ek aldıklarında “ -k ” sesi düşer:

Küçük-cük / küçücük

Yumuşak-cık / yumuşacık

Yüksek-l-mek / yükselmek

Alçak-l-mak / alçalmak

Çabuk / çabucak

Ufak / ufalmak

Kalk-dır / kaldır

Minik-cik / minicik

Seyrek-el / seyrelmek

Not: Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda ünsüz düşmesi meydana gelebilir.

Üst-teğmen / üsteğmen

Ast-teğmen / asteğmen

EK: Ad-daş / adaş

---------------------------------------------------

ÜNSÜZ TÜREMESİ:

(Sessiz Türemesi) (Ses Türemesi)

*Arapçadan dilimize giren ve özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimeler Türkçede tek ünsüzle kullanılır. Bu kelimeler ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir:

Hak-ı / hakkı

His-i / hissi

Ret-i / reddi

Şer-i / şerri

Tıp-ı / tıbbı

Zam-ı / zammı

Zan-ı / zannı

Af / affetmek

His / hissetmek

Zan / zannetmek

Hal / hallolmak

Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi ya da ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.

---------------------------------------------------

KAYNAŞTIRMA HARFLERİ:

(Koruyucu Ünsüzler) (Y,Ş,S,N) (YAŞASIN)

*Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n) getirilir.

Soba-y-a

Su-y-u

İki-ş-er

Yedi-ş-er

Baba-s-ı

Kuzu-s-u

O-n-u

Bu-n-a

Araba-n-ın

Not: Kaynaştırma harflerinin iki ünlü arasında olmadan da kullanımı mevcuttur.

Kısa-y-dı

Şu-n-da

Bu-n-dan

Araba-y-la

Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

beşer

altmışar

yetmişer

(senin) kolun – a

---------------------------------------------------

ULAMA:

*Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük gelmesiyle oluşur.

Evden_acilen_ayrıldım.

Not: Araya virgül gelmesi halinde ulama gerçekleşmez.

Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)

---------------------------------------------------

ÜNLÜ UYUMLARI:

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: (Kalınlık-İncelik)

*1-Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise,

diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.

*2-Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf ince ise,

diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.

a, ı, o, u > a, ı, o, u ya da e, i, ö, ü > e, i, ö, ü

adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç

Türkiye, beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük

Not: *Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe sözcükler de vardır.

*Bazı Türkçe sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına çıkmıştır.

Ana à Anne

Karındaş à Kardeş

Alma à Elma

kangı → hangi

dahi, hani, inanmak, şişman

Not: Alıntı (yabancı dillerden dilimize giren) sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, telefon, sinema, şikayet, mektup, istasyon

Not: Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli

Not: Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Not: “-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz:

akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.

Not: “-daş (-taş)” eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz:

din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.

Not: “-ki” aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz:

akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki

Not: Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır:

alkol/alkolü, hakikat/hakikati, helal/helalimiz, idrak/idrakimiz, kabul/kabulü, kontrol/kontrolü, protokol/protokole, saat/saate, sadakat/sadakati, santral/santraller

---------------------------------------------------

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU: (Düzlük – Yuvarlaklık)

Kural-1: Bir sözcükte, önceki hecede düz ünlü harf varsa, sonraki hecede de düz ünlü bulunmalıdır.

a, e, ı, i à a, e, ı, i

Kural-2: Önceki hecede yuvarlak ünlü harf varsa, sonraki hecede;

ya dar-yuvarlak,

ya da düz-geniş ünlü bulunmalıdır.

o, ö, u, ü à ya “a,e” ya da “u,ü”

Önemli Not:

*Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır.

*Bir başa, bir sona bakılmaz.

*Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü uyuşmayabilir.

Ufaklık > u’dan sonra a, a’dan sonra ı gelebilir.

Sobacı > o’dan sonra a, a’dan sonra ı gelebilir.

Uyumlu örnekler:

Gelenek, eskimiş, izleyici, kayalık, umutsuz, üzüntü, sulak, köpek, anlaşmalı, bilek, çilek, ısırmak, ılıklaşmak, kayıkçı, seslenmek, yeşil; boyunduruk, börekçi, çocuk, güreşmek, ocakçı, odun, özlemek, sürmek, vurmak, yoklamak, yorgunluk, yumurta, yüreksiz

Not: Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır:

avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur

Not: Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz:

aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur

Not: “-yor” eki küçük ünlü uyumunu bozar.

Not: “-ki” aitlik eki küçük ünlü uyumunu bozar.

*Yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar:

bugünkü, dünkü, öbürkü vb.

---------------------------------------------------

VURGU:

*1-Sözcük içinde bir hecenin, cümle içinde bir sözcük ya da sözcük grubunun diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine “vurgu” denir.

*2-Sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde bazı hecelerin, cümlenin bütününde de bazı sözcüklerin diğerlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesine “vurgu” denir.

SÖZCÜK VURGUSU:

*Sözcüğü oluşturan hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı söylenmesine sözcük vurgusu denir.

Not: Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son hecededir.

kelebek, çocuk, büyük, yakın

Not: Coğrafi isimlerde vurgu genelde ilk hecede olur.

Ankara

Norveç

Asya

Not: Bazı zarflarda ve bağlaçlarda vurgu ilk hecededir.