METİNLERİN TÜRLERİ VE SINIFLANDIRILMASI
SINIFLAR > LİSE 1 > LİSE-1 / 1. ÜNİTE: GİRİŞ
METİN TÜRLERİ
*Metin Nedir?
*Bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütünüdür.
*İnsanların iletişim kurmak, kendilerini ifade etmek amacıyla bir araya getirdikleri sözlü ve yazılı cümleler topluluğudur.
*Metin,
*Cümlelerden veya dizelerden oluşur.
*Anlatma, anlaşma, iletişim aracıdır.
*Bir ileti taşır.
*Birbirine anlam ve şekilce bağlı cümlelerden oluşur.
*Yazarın iletmek istediği mesaja göre tür, boyut, dil özellikleri kazanır.
*Örgüye benzetilebilir.
> Bağlam:
*Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra gelen; birçok durumda söz konusu birimi etkileyen; onun anlamını, değerini belirleyen birim veya birimler bütünü, kontekst.
*Sözcük ve sözcük gruplarının cümle içerisinde kazandıkları anlama “bağlam” denir.
*Bir sözcüğün cümle, cümlenin paragraf, paragrafın metin içindeki yerini belirleyen, ondan önce veya sonra gelen söz konusu sözcük, cümle ya da paragrafın anlamını, değerini belirleyen ögeler bütünü.
> Bağdaşıklık:
*Dil ögelerinin (ek, kelime ve kelime grupları) aralarında oluşturdukları anlam bağıntılarına denir. *Bağdaşıklık, anlama dayalı anlatım bozukluklarını engeller.
Gönderdiğim mektubu eminim bugüne kadar almış olmalısınız. Kullanımı yanlıştır.
Gönderdiğim mektubu, bugüne kadar almış olmalısınız. Kullanımı doğrudur.
> Bağdaştırma:
*Kelimelerin yeni bir anlam ifade etmek için yan yana gelerek oluşturdukları söz gruplarına “bağdaştırma” denir.
*“Dilsiz insan”, alışılmış bağdaştırma iken “dilsiz hayaller” alışılmamış bağdaştırmadır.
*Bağdaştırma yapılarak metinlerde kullanılan kelimeler bir araya gelerek yeni anlamlar oluşturur. *Bu sayede aynı durum ya da olayı farklı sözcüklerle ifade edebilme olanağı elde ederiz.
> Bağlaşıklık:
*Bir metinde dil ögelerinin (ek, kelime ve kelime grupları) dil bilgisi kurallarına uyularak yan yana getirilmesine (cümle oluşturulmasına) “bağlaşıklık” adı verilir.
*Bağlaşıklık, yapıya dayalı anlatım bozukluklarını engeller.
Senin en sevdiğim yanın, derslerine düzenli çalıştığındır. Kullanımı yanlıştır.
Senin en sevdiğim yanın, derslerine düzenli çalışmandır. Kullanımı doğrudur.
METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI:
*Temelde şiir ve düzyazı biçiminde gruplanan metinler; gerçeklikle ilişkileri, işlevleri, yazılış amaçları, hedef kitleleri, kullanılan anlatım biçim ve teknikleri vb. ölçütlere göre sınıflandırılabilir.
*Metinler, sanat metinleri (edebî metinler) ve öğretici (bilgilendirici) metinler olmak üzere ikiye ayrılır.
*Ayrıca sanat metinleri ve öğretici metinler de kendi içinde gruplandırılır.
*Sanat metinleri; edebî bir heyecan uyandırmak, estetik zevk ve anlayış kazandırmak amacıyla yazılır.
*Coşku ve heyecanı dile getiren metinler (şiir), öyküleyici (anlatmaya bağlı) metinler (masal, fabl, destan, hikâye, roman), göstermeye bağlı metinler (tiyatro) sanat metinleridir.
*Öğretici metinler; tanıtmak, bilgi ve haber vermek, uyarmak, düşündürmek, kanıları değiştirmek, yönlendirmek gibi amaçlarla yazılır.
*Tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler, gazete çevresinde gelişen metin türleri (makale, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, mülakat, röportaj, haber yazıları), kişisel hayatı konu alan metin türleri (anı, günlük, gezi yazısı, biyografi / otobiyografi, mektup) öğretici metinlerdir.
*METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI-1:
(İfade Şekillerine Göre)
1-ManzumEserler (Şiir)
2-Mensur Eserler (Düzyazı)
*METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI-2:
(Yazılış amaçları, Hedef kitleleri, Anlatım biçimleri, Gerçeklikle ilişkilerine göre)
D-Gazete Çevresinde Gelişen Metinler
E-Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler
a-Anlatmaya Bağlı Metinler
-Fabl
-Dram
EDEBİ (SANATSAL) METİN:
*İnsanların iç dünyasında zevk uyandırmak ve onları etkilemek için ortaya konulan edebi yazılardır.
*Sanat metinleri olarak da adlandırılır.
*Edebi metin, malzemesi dil olan güzel sanat etkinliğidir.
*Edebi Metinlerin (Sanatsal Metinlerin) Özellikleri:
*Öğretme amacı gütmez. Amacı doğrudan bilgi vermek değildir.
*Üsluba önem verilir.
*Sezdirme ve hissettirme ön plandadır.
*Göndergesi (ana fikri) kendi içindedir.
*Birden çok anlam içerebilir.
*Her okuyuşta farklı anlamlar hissedilebilir.
*Farklı kişiler farklı anlamlar çıkarabilir.
*Dili imgesel dildir.
*Dil, şiirsel (poetik) işlevde kullanılır.
*Yazıldığı dönemin dil özelliklerini taşır.
*Özgündür.
*Öznellik ön plandadır.
*Mecazlar ve yan anlamlar sıkça kullanılır.
*Çağrışımlardan yararlanılır.
*Kurmaca metinlerdir.
*Hayali unsurlar da yer alabilir.
*Özel bir iletişim aracıdır.
*Duygu ve düşünce ögelerinin birleşerek oluşturduğu organik bir yapıdır.
*Yazanın zihniyetinden, dönemin geleneğinden etkilenir.
*Yaşanmış olanlar ele alınabileceği gibi, yaşanabilecekler de ele alınabilir.
*Öğretim amacıyla yazılmamış olması ve sanat kaygısı taşıması özellikleriyle diğer sözlü ve yazılı eserlerden ayrılır.
> İmge:
*Yazınsal ürünlerde, özellikle de şiirde dile getirilmek isteneni daha canlı, daha etkili, göz önüne getirilebilir bir biçimde anlatmak için, onunla başka şeyler arasında bağlantı kurularak zihinde canlandırılan yeni biçimler, imge olarak adlandırılır.
*İmge, dış dünyadan alınan ögelerle oluşturulur.
*Dış dünyadan alınan izlenimlerin, zihinde görüntüye dönüşmesi, resimsel bir değer kazanmasıdır.
Eğilmiş arza, kanar, muttasıl kanar güller;
Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller,
Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?
>İmgesel: Bir sözcüğün genel kullanımının dışında kalan, ancak imge gücü ile kavranabilen anlamıdır.
>Öznellik: Söyleyenin yorumunu içeren, doğruluğu kişiden kişiye değişen yargıların bulunmasıdır.
>Özgünlük: Başkasına benzememe, ayırt edilebilmedir.
>Kurmaca: Olmadığı hâlde varmış gibi tasarlanmış, kurgulanmış olan.
ÖĞRETİCİ METİNLER:
*Edebiyat alanı içerisine giren metinler sanat eserleri ve düşünce eserleri olarak iki ana grupta incelenir.
*Bunlardan düşünce eserleri diğer bir söyleyişle öğretici metinler bilgi ve haber vermek, kanıları değiştirmek, uyarmak, düşündürmek, yönlendirmek ve tanıtmak amacıyla yazılır.
*Bu metinlerle sağlanan iletişimin amacı bilinmeyeni açıklamak; herhangi bir yer ve olay hakkında bilgi vermek; bir düşünceyi, duyguyu, kanaati bildirmektir.
*Öğretici metinlerde yazılış amacı ile sezdirilen anlam arasında bir ilişki söz konusudur.
*Günlük yaşantılar, tarihî olaylar ve bilimsel gerçekler ele alınır.
*Metinlerin kaynağı kurgu değil, gerçeklerdir.
*Konuyla ilgili duygu ve düşünceler, kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.
*Öğretici metinlerde, açık, yalın ve anlaşılır bir dil kullanılır.
*Üsluptan ziyade konuya önem verilir.
*Yazar ortaya koyduğu metne, kişisel düşünce, görüş ve izlenimlerini yansıtır.
*Dil, daha çok, göndergesel işlevde kullanılır.
*Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz ve soyut anlamlarına pek yer verilmez.
*Nesnellik ön plandadır.
*Verilen bilgiler, yapılan açıklamalar; örneklerle, tanımlarla pekiştirilir.
*Daha çok ansiklopedilerde, bilimsel kitaplarda ve ders kitaplarında kullanılır.
*Gereksiz söz tekrarına; ses akışını bozan, söylenmesi güç seslere ve kelimelere yer verilmez.
*Öğretici metinler; giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden meydana gelir.
*Metinde, cümleler ve paragraflar arasındaki ilgi, kendi içinde anlam bütünlüğü sağlar.
*Öğretici metinlerde okuyucuya verilmek istenen temel düşünceye ana düşünce; ana düşünceyi destekleyen ve diğer paragraflarda yer alan düşüncelere de yardımcı düşünceler denir.
*Öğretici metinleri okuyan herkes, bilgi düzeyine, kültür seviyesine göre anlar.
*Öğretici metinlerde bilimsel kavramlara, felsefi ve teknik terimlere yer verilir.
*Öğretici metinler ele aldığı konuya göre çeşitli türlere ayrılır. Bu türlerin hepsinin, konuyu ele alış biçimi ve üslubu farklılık gösterir.
Öğretici metinler şu şekilde gruplandırılmaktadır:
Tarihî metinler: Tarih olaylarının ele alındığı, anlatıldığı metinlerdir.
Felsefî metinler: Felsefî konuları ve felsefenin varlık, bilgi, değer gibi konularını ele alan metinlerdir.
Bilimsel metinler: Bilimsel araştırmaları açık ve kesin bir dille, delillere dayanarak anlatan metinlerdir.
Gazete çevresinde gelişen metin türleri: Makale, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, röportaj gibi gazete çevresinde oluşan metinlerdir.
Kişisel hayatı konu alan metin türleri: Hatıra (anı), gezi yazısı, biyografi, mektup, günlük gibi kişisel hayatla ilgili olan metinlerdir.
OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBİ METİNLER:
*Edebiyat alanı içerisinde yer alan metinler kesin çizgilerle olmamakla beraber sanat eserleri ve düşünce eserleri olmak üzere ikiye ayrılır.
*Sanat eserleri, sanatçıların duygu, düşünce ve hayal dünyasından beslenen, imge ve izlenimlerle zenginleşen eserlerdir.
*Şiir, masal, hikâye, roman, tiyatro, sinema vb. bu grupta yer alan eserlerdir.
*Herhangi bir konuda bilgi vermek, okuyucuyu aydınlatmak amacıyla yazılan makale, fıkra, deneme, eleştiri, söyleşi gibi eserlere düşünce eserleri denir.
*Öte yandan anı, günlük, mektup gibi türlerde sanatçının anlatımındaki üslubuna göre sanat eseri ya da düşünce eseri sayılabilir.
*Sanat eserleri bir olay çevresinde gelişirse kendi arasında anlatmaya bağlı sanat eseri ve göstermeye bağlı sanat eseri olmak üzere ikiye ayrılır.
*Masal, destan, hikâye, roman, halk hikâyeleri anlatmaya; komedi, trajedi, dram, karagöz, meddah, orta oyunu gibi türler de göstermeye bağlı sanat eserlerini oluşturur.
OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN METİNLERİ GRUPLANDIRMA
Bir olaya dayalı olarak meydana gelen edebî metinleri iki gruba ayırmak mümkündür:
Anlatmaya Bağlı Edebî Metinler ve Göstermeye Bağlı Edebî Metinler
a-Anlatmaya Bağlı Metinler
*Bu metinler; bir olay veya durum çevresinde; yer, zaman, kişi belirtilerek; bir plan dâhilinde; olayların, okuyucunun veya dinleyicinin zihninde canlandırılacak şekilde ifade edilmesiyle oluşur.
*Masal, Destan, Halk Hikâyeleri, Mesnevi, Manzum Hikâye, Hikâye, Roman.
b-Göstermeye Bağlı Metinler
*Göstermeye bağlı edebî metinler, bir olayı seyircinin önünde canlandırmak için oluşturulan metinlerdir.
*Edebiyatımızda bu metinler kendi içerisinde iki gruba ayrılır:
Geleneksel Türk Tiyatrosu (Karagöz, Meddah, Orta Oyunu, Köy Seyirlik Oyunları)
Modern Türk Tiyatrosu (Trajedi, Komedi, Melodram)
*Anlatmaya bağlı eserler ile göstermeye bağlı eserlerin benzerlik ve farklılıkları:
Benzerlikleri:
1. Her iki tür de bir olay çevresinde gelişir. Bu temel olayın etrafında daha küçük çapta gelişen olaylar yer alır.
1. Her iki tür de bir olay çevresinde gelişir. Bu temel olayın etrafında daha küçük çapta gelişen olaylar yer alır.
2. Anlatılan olaylardan etkilenen insanlar ya da varlıklar vardır. Bunlara eserin kahramanları denir. En çok etkilenen varlığa başkahraman (başkişi) denir.
3. Olayın serim, düğüm ve çözüm bölümleri bulunur. Yani olayın bir başlangıcı, gelişmesi ve sonunda da çözümlenişi vardır.
4. Ele alınan olayların anlaşılması için tasvirlere ya da dekorlara yer verilir.
Farklılıkları:
1. Anlatmaya bağlı türlerde olayın mutlaka bir anlatıcısı vardır. Göstermeye bağlı eserlerde ise, sosyal hayatta karşılaşabileceğimiz olaylar sahnede gösterilir.
1. Anlatmaya bağlı türlerde olayın mutlaka bir anlatıcısı vardır. Göstermeye bağlı eserlerde ise, sosyal hayatta karşılaşabileceğimiz olaylar sahnede gösterilir.
2. Bu iki tür arasında kullanılan dil ve anlatım biçimi de birbirinden farklıdır. Anlatmaya bağlı eserlerde uzun ve kurallı cümleler kullanılırken göstermeye bağlı eserlerde cümleler daha açık ve kısadır.
