ÖĞRETİCİ METİNLER

EDEBİYAT > EDEBİYATA GİRİŞ > ÖĞRETİCİ METİNLER

ÖĞRETİCİ METİNLER:

*Edebiyat alanı içerisine giren metinler sanat eserleri ve düşünce eserleri olarak iki ana grupta incelenir.

*Bunlardan düşünce eserleri diğer bir söyleyişle öğretici metinler bilgi ve haber vermek, kanıları değiştirmek, uyarmak, düşündürmek, yönlendirmek ve tanıtmak amacıyla yazılır.

*Bu metinlerle sağlanan iletişimin amacı bilinmeyeni açıklamak; herhangi bir yer ve olay hakkında bilgi vermek; bir düşünceyi, duyguyu, kanaati bildirmektir.

*Öğretici metinlerde yazılış amacı ile sezdirilen anlam arasında bir ilişki söz konusudur.

*Günlük yaşantılar, tarihî olaylar ve bilimsel gerçekler ele alınır.

*Metinlerin kaynağı kurgu değil, gerçeklerdir.

*Konuyla ilgili duygu ve düşünceler, kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir.

*Öğretici metinlerde, açık, yalın ve anlaşılır bir dil kullanılır.

*Üsluptan ziyade konuya önem verilir.

*Yazar ortaya koyduğu metne, kişisel düşünce, görüş ve izlenimlerini yansıtır.

*Dil, daha çok, göndergesel işlevde kullanılır.

*Söz sanatlarına, kelimelerin mecaz ve soyut anlamlarına pek yer verilmez.

*Nesnellik ön plandadır.

*Verilen bilgiler, yapılan açıklamalar; örneklerle, tanımlarla pekiştirilir.

*Daha çok ansiklopedilerde, bilimsel kitaplarda ve ders kitaplarında kullanılır.

*Gereksiz söz tekrarına; ses akışını bozan, söylenmesi güç seslere ve kelimelere yer verilmez.

*Öğretici metinler; giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden meydana gelir.

*Metinde, cümleler ve paragraflar arasındaki ilgi, kendi içinde anlam bütünlüğü sağlar.

*Öğretici metinlerde okuyucuya verilmek istenen temel düşünceye ana düşünce; ana düşünceyi destekleyen ve diğer paragraflarda yer alan düşüncelere de yardımcı düşünceler denir.

*Öğretici metinleri okuyan herkes, bilgi düzeyine, kültür seviyesine göre anlar.

*Öğretici metinlerde bilimsel kavramlara, felsefi ve teknik terimlere yer verilir.

*Öğretici metinler ele aldığı konuya göre çeşitli türlere ayrılır. Bu türlerin hepsinin, konuyu ele alış biçimi ve üslubu farklılık gösterir.

Öğretici metinler şu şekilde gruplandırılmaktadır:

Tarihî metinler: Tarih olaylarının ele alındığı, anlatıldığı metinlerdir.

Felsefî metinler: Felsefî konuları ve felsefenin varlık, bilgi, değer gibi konularını ele alan metinlerdir.

Bilimsel metinler: Bilimsel araştırmaları açık ve kesin bir dille, delillere dayanarak anlatan metinlerdir.

Gazete çevresinde gelişen metin türleri: Makale, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, röportaj gibi gazete çevresinde oluşan metinlerdir.

Kişisel hayatı konu alan metin türleri: Hatıra (anı), gezi yazısı, biyografi, mektup, günlük gibi kişisel hayatla ilgili olan metinlerdir.

ÖĞRETİCİ METİNLERİN İNCELENMESİ:

A.ÖĞRETİCİ METİNLERDE YAPI (PLAN):

*Metnin yapısı, kendi içinde anlam bütünlüğü olan birimlerin bir düzene bağlı olarak birleşmesi sonucu oluşur. Bu birimler paragraflardır.

*Paragraflarda kendi içinde anlam birliğine sahip cümle kümelerinden oluşur. Bu kümeler yeri, zamanı, mekânı, kişiyi ve durumu ifade ederler.

*Paragraftaki birlik ve bütünlüğü sağlamak için; giriş, gelişme ve sonuç bölümlerindeki cümlelerin dil ve fikir yönünden birbiriyle bağlantı kurmasını sağlayan bağlayıcı ögeler vardır.

*Köprü kelimeler diye de nitelendirebileceğimiz bu ögeler cümle başı edatları, zamirler, sözcük ve sözcük gruplarıdır.

*Öğretici metinler giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşan bir bütünlük gösterir.

*İçerik ve yapı, birbirini bütünleyen ögeler olarak ana düşüncenin oluşumunu sağlar.

B. ÖĞRETİCİ METİNLERDE ANA DÜŞÜNCE:

*Öğretici metinlerin amacı bilgi vermek, öğretmektir.

*Şu soruların cevabı ana düşünceyi verir:

-Ne öğretilmek isteniyor?

-Metinde ele alınan, bize verilmek istenen düşünce nedir?

-Yazı ne amaçla yazılmıştır?

-Yazıdan çıkaracağımız sonuç nedir?

*Metnin tamamının iletmek istediği düşüncenin en kısa, yoğun ifadesine ana düşünce denir.

*Metnin kaleme alındığı dönemin sosyal ve siyasî yapısı, tartışılan sanat anlayışları ana düşüncenin oluşmasında etkili olur.

C. ÖĞRETİCİ METİNLERDE DİL VE ANLATIM:

*Öğretici metinlerde dil bir nesneyi, bir kavramı, bir olayı anlatmak, açıklamak ve bildirmek ve okuyucuyu uyarmak, harekete geçirmek üzere kullanılır.

*Metnin dili; ifade edilmek istenen düşünceye, seçilen anlatım türüne ve hitap edilen okuyucuya, kullanılan iletişim aracına göre değişir.

*Hitabetin diliyle sohbet türünün, deneme türüyle makale türünün anlatımı (dili) aynı değildir.

*Yazarların anlatımının birbirine benzemediği görülür. İşte bu farklılık üsluptan kaynaklanmaktadır.

*Üsluba, yazarın anlatım tarzı diyebiliriz.

*Yazarın kurduğu cümleler; kelime seçimi; cümle yapısı; kelimelere kazandırdığı anlam; anlatımının açık, tutarlı, anlaşılır olup olmadığı o yazarın üslubunu ortaya koyar.

D. ÖĞRETİCİ METİN VE GELENEK

*Felsefe, bilim, gazete çevresinde gelişen ve kişisel hayatı konu alan metinler, yapı, tema, dil ve anlatım gibi konularda tarihî akış içinde kendi geleneklerini oluşturur. Ancak her dönem, bunlara yeni ögeler ve değerler katarak zenginleştirir.

*Her metin, yapı, tema, dil ve anlatım bakımlarından aynı türde daha önce yazılmış metinlerden yararlanılarak oluşturulur.

*Türk edebiyatında nesir türü, Tanzimat Dönemi edebiyatından sonra gelişmeye başlar. Daha öncesinde Türk edebiyatında Batılı anlamda bir nesir geleneği yoktur.

*Makale, deneme, gazete... türündeki yazılar, Batı edebiyatı örnek alınarak kaleme alınmış ve günümüze kadar kendi geleneğini oluşturarak sürmüştür.

E. ÖĞRETİCİ METİN VE YAZAR

*Edebî metinlerde, metnin yazarıyla metin arasında sıkı bir ilişki vardır. Bu ilişki öğretici metinlerin bir kısmı için de geçerlidir.

*Deneme, sohbet, fıkra, anı, gezi gibi metinlerde yazarın hayatında yer etmiş olayların, beklentilerin, özlemlerin izleri de yansır.

*Fakat ansiklopedi, makale, tarih gibi bilimsel metinlerde yazarın kişiliği metne yansımaz. Çünkü bu metinler nesnel bir anlatımla kaleme alınır.

F. ÖĞRETİCİ METİN TÜRLERİNDEN BAZILARI:

TARİHÎ METİNLER:

*Toplumları, milletleri, kuruluşları etkileyen hareketlerden doğan; olayları zaman ve yer göstererek anlatan; bu olaylar arasındaki ilişkileri, daha önceki ve sonraki olaylarla bağlantılarını, karşılıklı etkilenmeleri, her milletin kurduğu medeniyetleri, kendi iç sorunlarını inceleyen bilim dalına tarih, tarih incelemeleri sonucunda yazılan metinlere de tarihi metin denir.

>Tarihi metinlerin özellikleri şunlardır:

*Tarihî metinlerde öğreticilik amacı vardır. Dolayısıyla bu metinlerde açık, anlaşılır bir dil kullanılır.

*Söz sanatlarına, mecazlara, imgelere yer verilmez.

*Tarihî metinlerde yazar anlatıma kendi duygu ve düşüncelerini katmaktan kaçınır. Yani bu metinlerde nesnel bir anlatım benimsenir.

*Tarihî metinlerde öğreticilik amaçlandığından bu metinler çok anlamlılığa açık değildir.

*Dilin göndergesel işlevi öne çıkar.

*Sözcükler daha çok gerçek anlamıyla kullanılır.

*Tarihî metinlerle, tarihî bir olayı ele alan edebî metinler karıştırılmamalıdır.

*Edebî metinler kurmacadır, tarihî metinler ise belge niteliği taşır ve nesnel verilere bağlı olarak oluşturulur.

*Bu durumda tarihî bir olayı ele alan roman ve öyküler tarihî metin değil, sanat eseridir. Bu metinlerde amaç öğretmek, nesnel bilgi vermek değil; sanat, güzellik oluşturmaktır. Böyle metinlerde edebî metinlerin özellikleri öne çıkacaktır.

FELSEFÎ METİNLER:

*Felsefe konularını ele alan, felsefi problemler üzerinde duran metinlere felsefi metin denir.

*Yunanca “seviyorum” anlamına gelen phileo ile “bilgi, bilgelik” anlamına gelen sophia sözcüklerinin birleşmesinden oluşan felsefe kavramı üzerinde herkesin uzlaştığı net bir tanım yoktur.

*İnsan yaşamının anlamı, varlık, bilgi ve değerler ile ilgili sorulara cevap bulmaya; bu konularda ortaya çıkan problemleri çözümlemeye çalışır.

*Felsefi düşünce, araştırmaya ve eleştirel bir tavra dayanan bir düşüncedir.

*Felsefi düşünce, kendisine veri olarak aldığı her türlü malzemeyi aklın eleştirici süzgecinden geçirir.

>Felsefi metinlerin özellikleri şunlardır:

*Felsefi metinlerde dil göndergesel işlevde kullanılır.

*Kelimeler daha çok kavramsal yanları öne çıkarılır.

*Bu metinlerde, daha çok, soyutlamalardan yararlanılır.

BİLİMSEL METİNLER:

*Bilimsel bilgiyi iletmeyi sağlayan metinlere “bilimsel metin” denir.

*Bilimsel metinler; bilimsel makale, tarama, değerlendirme yazıları, konferans raporları, toplantı özetleri olarak gruplandırılabilir.

>Bilimsel metinlerin özellikleri şunlardır:

*Bu metinler “başlık, özet, giriş, asıl metin, sonuç ve tartışma” bölümlerinden oluşur.