ORTA OYUNU VE ÖZELLİKLERİ

EDEBİYAT > METİN TÜRLERİ > TİYATRO > GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU

ORTA OYUNU

*Geleneksel Türk tiyatrosunun birçok bakımdan karagöze benzeyen ama canlı oyuncularla oynanan bir türü de orta oyunudur.

*Çevresi izleyicilerle çevrili bir alan içinde oynanan, yazılı metne dayanmayan, içinde müzik, raks ve şarkı da bulunan doğaçlama bir oyundur.

*Halkın ortak malıdır.

*Orta oyunu kesin biçimini ve orta oyunu adını 19. yüzyılda almıştır.

*Orta oyunu adının geçtiği ilk belge 1834 tarihlidir.

*Daha eski kaynaklarda bu oyun; kol oyunu, meydan oyunu, taklit oyunu, zuhurî gibi adlarla anılmıştır.

*Orta oyunu, han ya da kahvehane gibi kapalı yerlerde de oynanmakla birlikte, genel olarak açık yerlerde ortada oynanan bir oyundur.

*Seyircilerin çevrelediği boş, meydanlık bir alanda oynandığı için bu ismi almıştır.

*Oyunun oynandığı yuvarlak ya da oval alana palanga denir.

*Oyunun dekoru; yenidünya denilen bezsiz paravandan ve dükkân denilen iki katlı kafesten oluşur.

*Yenidünya ev olarak, dükkân da iş yeri olarak kullanılır.

*Dükkânda bir tezgâh, birkaç hasır iskemle bulunur.

*Orta oyununun da yazılı bir metni yoktur.

*Nükte ve cinasa önem verilir.

*Ana çizgileri bilinen bir konu ele alınarak oyuncuların doğaçlama, yani tuluat yoluyla geliştirdikleri olaylar dizisi, oyun kişileriyle sahneye getirilir.

*Şive taklitleri yapılır.

*Orta oyununun kişileri ve fasılları Karagöz oyunuyla büyük oranda benzerlik gösterir.

*Oyunun en önemli iki kişisi Kavuklu ile Pişekâr'dır.

*Kavuklu, Karagöz oyunundaki Karagöz'ün karşılığı, Pişekâr da Hacivat'ın karşılığıdır.

*Orta oyununda da gülmece ögesi, Karagöz oyunundaki gibi, yanlış anlamalara, nüktelere ve gülünç hareketlere dayanır.

*Kavuklu, bilimsel anlayıştan uzak, fakat arif, halk adamını temsil etmektedir.

*Pişekâr ise, Osmanlıca kelimeler kullanmakta yetenekli, okumuş insanı temsil etmektedir. *Bunlar, orta oyunlarında mizahî unsurlarla topluma mesajlar verir ve insanları bilgilendirirler.

*Diğer oyun kişileri, gölge oyunundaki kişilerle büyük benzerlik gösteren kalıplaşmış tiplerdir.

*Oyunda çeşitli mesleklerden, yörelerden, uluslardan insanların meslekî ve yöresel özellikleri, ağızları taklit edilir.

*Bunlar arasında Arap, Acem, Kastamonulu, Kayserili, Kürt, Frenk, Laz, Yahudi, Ermeni vb. sayılabilir.

*Orta oyununda kadın rolünü oynayan kadın kılığına girmiş erkeğe Zenne denir.

*Kavuklu Hamdi ile Pişekâr Küçük İsmail Efendi, orta oyununun önemli ustaları sayılır.

*Usta-çırak geleneği içinde yüz yıllar boyu sürmüştür.

ORTA OYUNUNUN BÖLÜMLERİ:

Mukaddime (Giriş):

*Zurnacı, Pişekâr havası çalar.

*Pişekâr çıkar ve izleyiciyi selâmladıktan sonra zurnacıyla konuşur.

*Bu konuşmada, oynanacak oyunun adı bildirilir.

*Daha sonra zurnacı Kavuklu havasını çalar.

*Kavuklu ile Kavuklu arkası oyun alanına girer.

*Kavuklu ile Kavuklu arkası arasında kısa bir konuşma geçer.

*Sonra bu kişiler birden Pişekâr'ı görüp korkarlar ve korkudan birbirlerinin üstüne düşerler.

*Bazı oyunlarda zenne takımı ve Çelebi'nin daha önce çıkıp Pişekâr'la konuştukları bir sahne de vardır.

Muhavere (Söyleşme):

*Bu bölüm Kavuklu ile Pişekâr'ın birbirleriyle tanıdık çıktıkları tanışma konuşmasıyla başlar.

*Kavuklu ile Pişekâr'ın birbirinin sözlerini ters anlamaları bir gülmece oluşturur ki buna arzbâr denir.

*Arzbârdan sonra tekerleme başlar.

*Tekerlemede Kavuklu, başından geçen olağan dışı bir olayı Pişekâr'a anlatır.

*Pişekâr da bunu gerçekmiş gibi dinler, sonunda bunun düş olduğu anlaşılır.

Fasıl (Oyun):

*Oyunun asıl bölümü, belli bir olayın canlandırıldığı fasıl bölümüdür.

*Orta oyunu fasılları genellikle iki paralel olay dizisinde gelişir.

*Dükkân dekorunda gelişen olaylarda genellikle Kavuklu bir iş arar.

*Pişekâr'ın ona iş bulmasıyla olaylar gelişir.

*Dükkâna gelip giden çeşitli müşterilerle ilgili oyunlar da vardır.

*İkinci olaylar dizisi yenidünya denilen ev dekorunda geçer.

*Zenne takımının, Pişekâr aracılığıyla ev araması ve bir eve yerleşmesi biçiminde olaylar gelişir.

Bitiş:

*Oyunun son bölümüdür.

*Pişekâr, izleyicilerden özür dileyerek gelecek oyunun adını ve yerini bildirir.

*Oyunu kapatır.

>Geleneksel Türk halk tiyatrosunun önemli seyirliklerinden olan orta oyununun başlıcaları şunlardır:

Mahalle Baskını, Terzi Oyunu, Yazıcı Oyunu, Büyücü Hoca, Fotoğrafçı, Hamam, Tahir ile Zühre, Kale Oyunu, Pazarcılar, Çeşme, Gözlemeci, Çifte Hamamlar, Kunduracı, Eskici Abdi...

ORTA OYUNUNDA OYUN DÜZENİ:

*Orta oyununda meydan veya oyun yerine palanga denir.

*Oyuncuların giyim kuşamlarını koydukları sandığa pusat denir.

*Oyun yerinde başlıca iki parça dekor bulunur.

*Bunlardan biri “yenidünya”, diğeri “dükkân”dır.

*Yenidünya ve dükkân, birbirine benzeyen 2-3-4 katlı kafes, paravandır.

*Orta oyununun en önemli araçlarından biri Pişekâr'ın elinde tuttuğu iki dilimli şakşaktır.

*Orta oyunu söze dayanmakla beraber, söz yanında tavır hareketlere de büyük ölçüde yer verilir. *Seyirci oyun alanını çepeçevre kuşatmıştır.

Örnek:

KAVUKLU - (zenneler için) Deli midirler diye sordum.

PİŞEKAR - Ne demek neden deli olsunlar?

KAVUKLU - Bunlara bezsiz paravanı ev diye sen mi kiraladın?

PİŞEKAR -Elbette sen gözünün çapağını sil de öyle bak. Devekuşu gibi canım eve paravan diyorsun.

KAVUKLU - Ulan dürbünle baksam zırva tevil götürmez!

ORTA OYUNU KİŞİLERİ:

Pişekâr:

*Karagöz oyunundaki Hacivat’ın karşılığıdır.

*Bilgiç, akıl hocası bir tiptir.

*Oyun başıdır. Oyunu başlatır, gelişmesini sağlar ve bitirir.

*Orta oyununun yönlendiricisidir.

*Elindeki şakşakla hem oyuncu hem yönetmen hem de yazar gibi davranır.

Kavuklu:

*Nekre (güldürücü) ve İbiş adlarıyla da anılan Kavuklu, Karagöz’e benzer.

*Orta oyununda baş güldürücüdür.

*Kaba ama içtendir ve doğaldır.

*Pişekâr’la birlikte oyunu yürüten ikinci oyuncudur.

*Bütün oyuncular oyun alanına girip çıksalar da Kavuklu hep sahnededir.

*Kavuklu her karmaşık olayın içinde vardır.

*Bildiğini bilmemeyi, gördüğünü görmemeyi oynar.

*Herkesi uğraştırıp ilgilerini çekip oyunun gelişmesini sağlar.

Çelebi:

*İstanbul Türkçesiyle konuşan bir tiptir.

*Mal mülk sahibi, mirasyedi, züppe bir kişiyi temsil eder.

Zenne:

*Sevgili, eş gibi kadın rolleri oynayan erkek oyunculardır.

*Kavuklu’nun veya Pişekâr’ın karısı, kızı, tanıdığı rollerinde oynadıkları gibi oyunun diğer kişileriyle de ya sevda ya da alacak verecek ilişkileri vardır.

Cüce veya Kambur:

*Oyunun başında Kavuklu ile birlikte meydana çıkar.

*Kavuklu’nun ardından yürüyen, “Kavuklu arkası” diye de adlandırılan, bedensel ve zihinsel olarak garip bir kişidir.

*Giyimi gülünçtür.

Arnavut:

*Cahil; fakat dürüst bir tip olan Arnavut, siniriyle ünlüdür.

*Öfkelendiği an hemen silahına sarılır.

Rumelili:

*Bir Rumeli türküsüyle ortaya çıkar, pehlivanlığı ile övünür; ama ne zaman güreşecek olsa yenilir.

Yahudi:

*Eskici, kuyumcu veya sarraf olan Yahudi, elinde Tevrat’la meydana gelir ve Kavuklu’yu küçümseyerek onunla alay eder.

Kayserili: