YAPI (OLAY ÖRGÜSÜ, KİŞİLER, MEKÂN, ZAMAN)

EDEBİYAT > EDEBİYATA GİRİŞ > OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBî METİNLER

A. OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBİ METİNLERDE YAPI

(OLAY ÖRGÜSÜ, KİŞİLER, MEKÂN, ZAMAN)

1-OLAY ÖRGÜSÜ:

*Kişilerinin başından geçenlere olay denir.

*Metinlerde olay; ya metindeki kişiler arasında cereyan eden ilişkiler ya da kahramanın iç çatışmaları sonucu ortaya çıkar.

*Metindeki olay sadece somut gerçeklik değildir. Hayal, tasarı, izlenim ve benzeri hususlar da olay örgüsü çerçevesinde değerlendirilir.

*Olay örgüsü, diğer unsurları da içine alan ana yapıdır.

*Olay örgüsü, olayları belli bir düzene sokar.

*Olayların, neden-sonuç ilişkisiyle birbiri ardına sıralanması söz konusudur.

*Anlatmaya bağlı edebi metinlerdeki olay örgüsünün, gerçek hayatta, her zaman aynen yaşanması mümkün değildir.

*Olay, okuyucuda ya da dinleyicide estetik kaygı uyandırmak amacıyla düzenlenir. Oysa günlük hayatta yaşanan olayların anlatılmasında estetik değil gerçeklik dile getirilmektedir.

2-KİŞİLER:

*Anlatılan olayları veya durumları yaşayan kişilerdir.

*İnsan, olabileceği gibi eşya, hayvan, soyut bir varlık da olabilir.

*Metinlerde, olayları yapanlara ya da olaydan etkilenenlere kahraman denir.

*TİP:

*Benzerlerinin niteliklerini abartılı bir biçimde üzerinde toplayan kişilere tip denir.

*Tipler belirli bir zümreyi belirgin özellikleriyle temsil eden kişilerdir.

*Yani kıskançlık, cimrilik, korkaklık vb. özellikleri taşıyan kişiler birer tiptir.

*Ya tümden iyi ya da tümden kötüdürler.

*Tiplerden bazıları doğal olarak çizilirken bazıları idealleştirilir.

*İster kötü ister iyi olsun yazar tarafından idealleştirilen kahramanlar, abartı ögesi taşıyan kahramanlardır.

*KARAKTER:

*Kendine özgü ayırt edici özellik taşıyan kişilere karakter denir.

*Toplumsal bir tabakayı değil de sadece kendini temsil eden kahramandır.

*Karakter, anlatı metinlerinde, kendi iç dünyası, şahsiyeti, başkalarına benzemeyen yüzü ile görülür.

*Duyguları, tepkileri, sözleri ile diğer kahramanlardan ayrılır.

*Karakter birey olarak ele alınır; çelişkileri, acıları, mutlulukları, çıkmazları sadece kendisine aittir ve kendisiyle sınırlandırılmıştır.

3-MEKÂN:

*Anlatmaya bağlı edebi metinlerde ele alınan olay belli bir yerde (mekânda) geçer.

*Bu yer; okul, hastane, bahçe, sokak olabileceği gibi insanın iç dünyası da olabilir.

*Anlatmaya bağlı edebi metinlerde olayın daha iyi anlaşılabilmesi için yer ya da çevre, betimlemelerle tanıtılır. Ancak betimleme yaparken gereksiz ayrıntılara girmemek gerekir.

4-ZAMAN:

*Ele alınan olayın başladığı ve bittiği bir zaman dilimi mutlaka vardır. Olayların başlaması ile bitmesi arasındaki sürece zaman denir.

*Bazı metinlerde olay veya durum, son durumdan başa doğru gelişebilir.

*Anlatmaya bağlı edebi metinlerde iki türlü zaman vardır:

-Birincisi, olayların yaşandığı, kişilerin içinde bulunduğu şimdiki zamandır. Buna gerçek zaman denir.

-İkincisi romandaki kişilerin geçmişini hatırlaması üzerine, geçmişten içinde bulunan ana kadar geçen zamandır. Buna kozmik zaman adı verilir.

>OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBİ METİNLER