AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI-12
AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI-12
HALK EDEBİYATI
c)TEKKE (TASAVVUF) EDEBİYATI / DİNÎ TASAVVUFÎ TÜRK ŞİİRİ:
*İslamiyet'in temel ilkelerine dayanarak nefsi arıtıp, ahlâkı güzelleştirerek dini yaşama ve bu yolla Allah'a ulaşma düşüncesine “tasavvuf” adı verilir.
*Dini, tasavvufi düşünceyi yaymak için gelişen bir edebiyattır.
*Bu edebiyatın konusu Allah aşkı ve Vahdet-i Vücud düşüncesidir.
*Tekke şairlerinin çoğu tarikatlarda yetişmiş şeyh ve dervişlerdir.
*Tasavvufi düşünceyi savunan âlimlere mutasavvıf denir.
*Tasavvuf hareketi Türkler arasında ilk kez Türkistan'da Ahmet Yesevi ile başlamış, 13. yüzyıldan itibaren Anadolu'da gelişmiştir.
*Şairler, hem divan edebiyatı hem de halk edebiyatı nazım şekillerini kullanmıştır.
*Sadece hece veya sadece aruzla yazanlar olduğu gibi her iki ölçüyle yazan şairler de vardır.
*Nazım birimi, heceyle yazanlarda dörtlük, aruzla yazanlarda beyittir.
*Daha çok tam uyak ve cinaslı uyak kullanılmıştır.
*Halkın konuştuğu dil kullanılmıştır.
*Didaktik unsurlar ağır basmaktadır.
*Düz yazı olarak, evliya menkıbeleri, efsaneler, masallar, fıkralar ve tarikat büyüklerinin hayatlarını anlatan yapıtlar yer almıştır.
*Tasavvufla İlgili Bazı Terimler:
-Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği): Evrende sadece Allah’ın varlığı söz konusudur.
-Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin, tarikat mensuplarının barındıkları, eğitim gördükleri yer.
-Pir: Tarikat kurucusu.
-Şeyh: 1.Tarikat kurucusu. 2. Tarikatta en yüksek dereceye ermiş kişi.
-Tarikat: Allah’a varma yolunda benzer biçimde düşünenlerin oluşturduğu topluluk.
-Derviş: Bir tarikata girmiş, onun kurallarına uygun yaşayan kimse.
-Abdal: Gezgin derviş.
-Halife: Tarikat kurucusunun ya da şeyhin kendisine vekil tayin ettiği, yetki verdiği kişidir.
-Aşk: İlahi aşk, kulun Allah'a olan sevgisi.
-Maşuk: Sevgili, Allah.
-Masiva: Allah dışındaki diğer varlıklar.
-Saki: İlahi aşk şarabını sunan kişi, doğru yolu gösteren şeyh.
-Şarap: İlahi aşk.
-Çile: Nefsi köreltmek için yapılan terbiye, çekilen çile.
-Meyhane-Tekke: Tasavvufun öğretildiği yer.
-Mürid: Tarikat şeyhine bağlanarak ondan tasavvufun yollarını öğrenen kimse.
-Mürşid: Doğru yolu gösteren, ilahi aşkı anlatan, pir, şeyh.
-İnsan-ı kâmil: Olgun insan. (Tasavvufun hedefi)
-----------------------------------------
DİNÎ TASAVVUFÎ HALK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ:
İLAHİ:
*Allah’ı övmek ve ona yalvarmak için yazılan şiirlerdir.
*Özel bir ezgiyle okunur.
*Hecenin 7’li, 8’li, 11’li kalıbıyla söylenir.
*Genelde koşma gibi (abab cccb dddb) kafiyelenir.
*Dörtlük sayısı 3 ila 7 arasında değişir.
*Son dörtlükte şairin adı veya mahlası geçer.
*Bazı tekke şairlerinin aruz vezniyle, beyitler halinde de ilahiler kaleme aldıkları görülür.
*İlahi nazım şeklinin öncüsü Yunus Emre'dir.
*Mevlevilerde “ayin”, Bektaşilerde “nefes”, Alevilerde “deme(deyiş)”, Gülşeniler'de “tapuğ”, Halvetiler'de “durak”, diğer tarikatlarda “cumhur” gibi isimlerle adlandırılırlar.
-----------------------------------------
NEFES:
*Bektaşi şairlerinin söyledikleri şiirlere denir.
*Tasavvuftaki Vahdet-i Vücud düşüncesi anlatılır.
*Alevi-Bektaşi ilkeleri, tarikat kuralları dile getirilir. Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgüler de söylenebilir.
*Genelde koşma gibi (abab cccb dddb) kafiyelenir.
*Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlük sayısı 3 ila 8 arasında değişir. Daha fazla da olabilir.
*Genelde hece ölçüsüyle yazılır. (7, 8, 11′li kalıpları) Aruz ölçüsüyle yazılan nefesler de vardır.
*Duygu ve düşünceler, nükteli bir şekilde ve zarafet ölçüleri içinde söylenir.
*Eşrefoğlu Rumi, Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Dertli nefes türünde eserler vermiştir.
-----------------------------------------
NUTUK:
*Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir.
*Şekil yönüyle koşmaya benzer.
*Türün en önemli temsilcisi Kaygusuz Abdal'dır.
DEVRİYE:
*Devir felsefesini ve insanın varoluşunu anlatan şiirlere denir.
*“Evrendeki canlı cansız her şey Allah'tan gelmiştir, yine Allah'a dönecektir.” felsefesi vurgulanır.
*İlahiyle benzerlik gösterir. (abab cccb dddb)
*Daha çok Alevi – Bektaşi ozanlarca söylenmiştir.
-----------------------------------------
ŞATHİYE:
*İlk bakışta dine aykırı gibi görünen, aslında vahdet-i vücud felsefesi ile ilgili bir görüşü dile getiren tasavvufi manzumelere verilen addır.
*Mizahi bir üslupla (alaylı bir ifade tarzı) ile yazılır.
*Anlamsız gibi görünen bu sözlerin altında derin anlamlar gizlidir.
*Kaygusuz Abdal, Yunus Emre gibi şairlerin şathiyeleri vardır.
-----------------------------------------
DEME:
*Alevilerin dini törenlerde söyledikleri tasavvufi görüşlere uygun şiirlere verilen isimdir.
*Kafiye düzeni koşmaya benzer. (abab cccb dddb)
*Çoğunlukla 8’li hece ölçüsüyle yazılır ve 3-5 dörtlükten oluşur.
*Saz eşliğinde belli bir makamla söylenir.
AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI: