AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI-9
AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI-9
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI
(DESTAN DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI)
(DESTAN DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI)
*Toplumu derinden sarsan olayların ve toplum içinde önemli kişilerin toplumun hayal dünyasında masallaştırılmasıyla oluşan metinlere destan adı verilir.
*Bazı milletlerin millet hâline gelmesi tarihin çok eski çağlarında, bilinmeyen döneminde olmuştur. Bu döneme, destan dönemi denir.
*Türk milletinin İslam öncesi yaşamına ait asıl bilgi kaynağı destanlardır.
*Bazı milletlerin edebiyatlarında “Destan Dönemi” yoktur.
*Destan Dönemi edebî metinlerinin en belirgin nitelikleri şunlardır:
-Sözlü gelenek içinde oluşturulmaları.
-Manzum olmaları.
-Mitolojik ögelere dayanmaları.
*Mitler: Geleneksel olarak yayılan veya toplumun hayal gücü etkisi ile biçim değiştiren, evrenin doğuşu, türeyişi ile ilgili hayalî, alegorik anlatımı olan halk hikâyeleridir.
*Mitler, destan döneminde ortaya çıkmıştır.
*Destan döneminde bilimle evreni henüz anlayamayan insanların deprem, şimşek, yankı, rüzgâr, uyku gibi doğal olaylara; göç, savaş, işgal gibi sarsıcı olaylara düş yoluyla olağanüstü nitelikler kazandırmaları mitolojik ögeleri oluşturmuştur.
*Mitoloji: Bir ulusa ya da uygarlığa ait mitlerin bütününe mitoloji denir.
*Her milletin mitolojisi; o milletin tarihi, efsaneleri, kahramanları, inanç sistemleri vb. hakkında önemli ipuçları barındırır.
*Bir ulusun yaşamında derin izler bırakan doğal olaylar, savaşlar vb. halk arasında anlatıla anlatıla mitolojik özellikler kazanmıştır. Bu tür olaylar da destanları ortaya çıkarmıştır.
*Destanlar döneminde Türkler arasında "kadın, su, at, bozkurt, ışık, ağaç, aksakallı ihtiyar" gibi motiflerin öne çıktığını görüyoruz.
*Destanlarda sürekli işlenen bu motifler zamanla mitolojik unsurlara dönüşmüştür.
---------------------------------------
SÖZLÜ EDEBİYAT:
*Sözlü edebiyat dönemi, Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdir.
*Düşünce ve hayaller şiirle anlatılmıştır.
*Eserler dilden dile yayılmış, bir gelenek oluşmuştur.
*Bu dönemde Türkler, göçebeliğe dayanan günlük hayatlarında ve özellikle düzenledikleri törenlerde bir araya geldiklerinde “oyun” (Yakutlar), "ozan" (Oğuzlar), “şaman” (Tonguzlar), "kam" (Altaylar) veya "baksı" (Kırgızlar) denilen şairler "kopuz" denilen saz eşliğinde "koşuk"lar ve "sagu"lar söylemişlerdir.
*Şiirler; sığır (av törenleri), şölen (dinî ayinler, kurban törenleri), yuğ (ölen kişinin ardından yapılan törenler) adı verilen toplantılarda oluşmuştur.
*Nazım birimi dörtlük; vezin, hece veznidir.
*Şiirlerde yarım kafiye kullanılmıştır.
*Dil, duru ve sadedir. Dilde yabancı sözcük yoktur.
*Daha çok somut konular işlenmiştir.
*Millî ölçümüz olan hece ölçüsünün daha çok 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları tercih edilmiştir.
*Genellikle doğa, aşk, kahramanlık, yiğitlik ve ölüm konuları işlenmiştir.
*Ürünler anonimdir.
---------------------------------------
SÖZLÜ EDEBİYAT ÜRÜNLERİ:
*Koşuk:
*Eski Türklerin sığır adı verdikleri kutsal av törenleri ve şölen adı verilen ziyafetlerde, kopuz adı verilen çalgı eşliğinde söylenen, genellikle aşk, doğa ve yiğitlik konularını işleyen şiirlerdir.
*Halk edebiyatındaki “koşma”nın, divan edebiyatındaki “gazel”in karşılığıdır.
*Dörtlük / Hece ölçüsü (genellikle 7 ve 11’li) / aaab, cccb, dddb / Yarım kafiye
*Koşuk söyleyen başlıca ozanlar: Çuçu, Aprın Çor Tigin, Kül Targan, Pratyaya Şiri
-----------------------------------------
*Sagu: Devlet büyüklerinin veya sevilen kahramanların ölümü üzerine duyulan acıyı dile getirmek için, yuğ denilen cenaze törenlerinde kopuz eşliğinde söylenen şiirlerdir.
*Halk edebiyatındaki karşılığı “ağıt”, divan edebiyatındaki karşılığı “mersiye”dir.
*Dörtlük / Hece ölçüsü (genellikle 7) / aaab, cccb, dddb / Yarım kafiye
*Elimizdeki en eski sagu örneği Saka Türklerinden Alp Er Tunga adına söylenen Alp Er Tunga sagusudur.
-----------------------------------------
*Sav: Sav, tecrübe edilerek doğruluğu anlaşılmış duygu ve düşüncelerin, mümkün olduğu kadar az kelime ile özlü bir şekilde ifade edilmesidir.
*Bugünkü “atasözü”nün yerine kullanılmıştır. Divan edebiyatında “darb-ı mesel” adını alır.
-----------------------------------------
*Destan (Epope): Milletlerin zihinlerinde derin etki bırakan savaş, göç, afet, kıtlık gibi olayların etkisiyle söylenmiş, uzun manzum hikâyelerdir. Kişiler seçkin ve olağanüstü kişilerdir. Yer ve zaman, genelde belirsizdir. Anonimdir.
*Destanlarda milli (ulusal) özellikler yoğun olarak görülür.
*Eski Türk destanlarının bir kısmı, halk dilinde yaşayan destanların derlenip yazılmasıyla elde edilmiş, bir kısmı ise eski Çin, Arap, İran, Bizans ve Batı kaynaklarında bulunmuştur.
*Doğal destanların safhaları:
1-Çekirdek: Olayların gerçekleşmesi ve kahramanların ortaya çıkışı.
2-Oluşum (Yayılma): Olay ve kahramanın öykülerinin ozanlar tarafından söylenmesi ve bunun ağızdan ağıza aktarılarak yayılması.
3-Tespit (Derleme): Yazıya geçirme.
*En Önemli Doğal Destanlar:
Türk / İslamiyet Öncesi / Altay-Yakut:
Yaratılış (Dünyanın ve insanın yaratılışı)
Siyenpi (Hükümdar Siyenpi’nin hayatı)
Türk / İslamiyet Öncesi / Saka:
Alp Er Tunga (Alp Er Tunga’nın yiğitlikleri / Türk-İran savaşları)
Şu (Hükümdar Şu’nun hayatı / Büyük İskender’le savaşları)
Türk / İslamiyet Öncesi / Hun:
Oğuz Kağan (Hun hükümdarı Mete’nin hayatı)(Ağaç kovuğunda kadın-Gök-Dağ-Deniz)
Attila (Hun hükümdarı Attila’nın hayatı)
Türk / İslamiyet Öncesi / Göktürk:
Bozkurt (Bir çocuğun, dişi kurt tarafından büyütülmesi)
Ergenekon (Ergenekon’a sığınma ve demir dağı eritip çıkma)
Türk / İslamiyet Öncesi / Uygur:
Türeyiş (Kurt ile evlilik)
Göç (Uygurların göç edişi)(kutsal kaya-Gali Tigin)
Türk / İslamiyet Sonrası / Karahanlı: Satuk Buğra Han
Türk / İslamiyet Sonrası / Kırgız: Manas (Kahraman Manas’ın hikâyesi)(Dünyanın en uzun destanı)
Türk / İslamiyet Sonrası / Moğol: Cengiz Han
Türk / İslamiyet Sonrası / Tatar-Kırım: Edige
Türk / İslamiyet Sonrası / Selçuklu-Osmanlı: Seyyit Battalgazi, Danişment Gazi, Köroğlu
İran: Şehname (Firdevsi)
Alman: Nibelungen
Hind: Mahabarata, Ramayana
Japon: Şinto
Rus: İgor
Yunan: İlyada, Odyssa (Homeros)
Fransız: Chansen de Rolland
Fin: Kalevala (Lönrot)
İspanyol: Le Cid
Sümer: Gılgamış
İngiliz: Beowulf
*En Önemli Yapay Destanlar:
Aineias / Vergilius / Roma-Latin Edebiyatı: Troya'lı yiğidin Troya yangınından sonra Anadolu'dan göçmesi ve İtalya'ya yerleşerek Roma şehrine temel olacak yeni bir yurt kurmasını anlatır.
Kaybolmuş Cennet / John Milton / İngiliz Edebiyatı: İnsanın cennetten kovuluşu ve Tanrı'nın şeytanla mücadelesini anlatır.
Kurtarılmış Kudüs / Tasso / İtalyan Edebiyatı: 1. Haçlı seferinde Kudüs'ün alınışı anlatılır.
İlahi Komedya / Dante / İtalyan Edebiyatı: Öteki dünyaya Dante'nin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır.
Çılgın Orlando / L. Ariosto / İtalyan Edebiyatı: Bu destanda Charlemagne döneminde Hıristiyanlar ile Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılmıştır.
Üç Şehitler Destanı / Fazıl Hüsnü Dağlarca: Kurtuluş Savaşı'ndan bazı kesitler anlatılır.
Çanakkale Şehitlerine / Mehmet Akif: Çanakkale Savaşı'ndan bazı kesitler anlatılır.
Genç Osman Destanı / Kayıkçı Kul Mustafa: Osman adındaki genç bir yeniçerinin savaş sırasındaki yiğitliği ve ölümü anlatılmaktadır.
İstanbul Fetih Destanı / Fazıl Hüsnü Dağlarca
Çanakkale Destanı / Fazıl Hüsnü Dağlarca
Kuvayı Milliye Destanı / Nazım Hikmet
Kurtuluş Savaşı Destanı / Nazım Hikmet
Atatürk Kurtuluş Savaşında / Cahit Külebi
Sakarya Meydan Savaşı / Ceyhun Atuf Kansu
Maraş’ın ve Ökkeş’in Destanı / Gülten Akın
Selçukname / Yazıcıoğlu Ali
---------------------------------------
YAZILI EDEBİYAT:
*Türklerin en eski yazılı eserleri 6. yüzyıldaki Yenisey yazıtlarıdır; ancak bunlar okunamadığı için belge niteliği taşımazlar.
*Yenisey yazıtları, Yenisey Kırgızlarına ait balbal adı verilen mezar taşlarından ibarettir.
*Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı ürünleri 8. yüzyılda Göktürk yazısıyla ortaya konulan Orhun (Göktürk) yazıtlarıdır.
*Dönem ürünleri Göktürkçe ve Uygurca ile verilmiştir.
*Bu dönemde hem dini hem din dışı konular işlenmiştir.
*Şiirlerde nazım birimi dörtlük; ölçü, ulusal ölçümüz olan hecedir.
*Göktürkçe ile ortaya konulan ürünlerde dil, yabancı etkilerden uzaktır.
*Uygurca eserlerde ise yabancı etkiler görülür.
*Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler:
1-Göktürk alfabesi (...-11. yy.) (38 harf / sağdan sola veya yukarıdan aşağıya bitiştirilmeden yazılır.)
2-Uygur alfabesi (8.yy-15.yy) (14 harf / sağdan sola doğru yazılır)
3-Arap alfabesi (11.yy-1 Kasım 1928)
4-Türk (Latin) alfabesi (1 Kasım 1928-....)
*Not: Türklerin, yaygın olmamakla birlikte Mani ve Sogd alfabelerini de kullandıkları bilinmektedir.
---------------------------------------
KÖKTÜRK YAZITLARI (ORHUN ABİDELERİ) (8. YÜZYIL):
*Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma yazılı dikilitaşlardır (bengütaş).
*Türklerin ilk yazılı edebî metinleri ortaya konmuştur.
*Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutar.
*Söylev (hitabet) türünde yazılmıştır. Anı türünün de ilk örneği sayılırlar.
*Hem dinî hem de din dışı konular işlenmiştir. Tarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir.
*Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle yaptıkları savaşlar ve bu savaşlar sonunda devleti yeniden nasıl kurdukları anlatılır.
*“Türkçe”, “Türk” gibi dil ve millet isimleri ilk kez bu yazıtlarda yer almıştır.
*Yazıtlarda kullanılan dil, yabancı etkilerden uzak, yalın bir dildir. Düzyazı şeklindedir.
*Yazıtlarda Çince yazılar da mevcuttur.
*1893 yılında Danimarkalı Thomsen okumayı başarmıştır.
*Abidelerin ilki M.S. 720 yılında Bilge Tonyukuk tarafından yazılmış ve dikilmiştir.
*İkinci ve üçüncü abideler Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Birisi 732 yılında Kültigin adına, diğeri ise 735 yılında Kültigin’in ağabeyi Bilge Kağan adına dikilmiştir.
*Orhun Yazıtları, Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindedir.
*Bilge Tonyukuk, aynı zamanda edebiyatımızda hatıra türünün ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisidir.
---------------------------------------
UYGUR METİNLERİ:
*Daha çok Buda ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir.
*Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında “kökünç” denilen bir tür ilkel tiyatro eseri de vardır.
*Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır.
*Uygur yazıtları çoğunlukla mezar taşı olarak dikilmiştir.
*Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek > Budizm’i anlatan dinî metinler
*Irk Bitig > Bir fal kitabı
*Kalyanamkara ve Papamkara > Budizm’le ilgili hikâye
*Şiirleri ele geçen ilk Türk şairi Aprın Çor Tigin, Uygurların ilk döneminde ve Maniheizm'in etkili olduğu çevrelerde yetişmiştir.
AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI: