AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI-4
AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI-4
YAZILI ANLATIM TÜRLERİ / 1)ÖĞRETİCİ METİNLER:
a)KİŞİSEL HAYATI KONU ALAN METİNLER:
*Mektup: Birbirinden ayrı yerlerde bulunan kişi veya kurumlar arasında özel veya resmî haberleşmeyi sağlayan yazı türüne “mektup” denir.
-Dünyadaki temsilcileri > De Sevigne, Voltaire, Rousseau, Ben Jonson, John Dryden, William Congreve, W. H. Auden, Louis MacNeice
-Bizdeki temsilcileri > Akif Paşa, Namık Kemal, Abdülhak Hamid Tarhan, Muallim Naci, Cevat Şakir Kabaağaçlı, Nazım Hikmet, Ahmet Hamdi Tanpınar, Cahit Sıtkı, Nurullah Ataç
*Münşeat > Divan edebiyatında mektupların toplandığı eserler.
*Mektup tarzında yazılan bazı eserler:
>Balzac / Vadideki Zambak (roman)
>Goethe / Genç Werther’in Istırapları (roman)
>J. J. Rousseau / Nouvelle Heloise (roman)
>Halide Edip / Handan (roman)
>Hüseyin Rahmi Gürpınar / Mutallaka, Sevda Peşinde (roman)
>Reşat Nuri Güntekin / Bir Kadın Düşmanı, Sönmüş Yıldızlar (hikâye)
>Yakup Kadri Karaosmanoğlu / Bir Serencam (hikâye)
>Cenap Şahabettin / Hac Yolunda, Avrupa Mektupları (gezi)
>Ahmet Rasim / Romanya Mektupları (gezi)
>Ömer Seyfettin / Bahar ve Kelebekler, Sivrisinek, Lokantanın Esrarı
>Kemalettin Kamu / İzmir Yolunda Son Mektup (şiir)
>Orhan Veli / Oktay’a Mektuplar (şiir)
*Lady Montegu / Şark Mektupları (Türkiye mektupları) > Tarihi belge olarak kabul edilir.
*Özel mektup: Birbirinden uzakta bulunan yakın akraba veya arkadaşların, haberleşmek, bir olayı aktarmak, bilgi vermek, ortak düşünceleri paylaşmak gibi çeşitli amaçlarla yazdıkları ve sadece yazanla okuyanı ilgilendiren mektuplardır.
*Edebî mektup: Yazar, birine hitaben herhangi bir konudaki görüşlerini, düşüncelerini, duygularını anlatır.
-Ali Şir Nevaî, Kınalızade Ali, Veysî, Ragıp Paşa, Namık Kemal, Ahmet Hamdi Tanpınar
*İş Mektubu: Özel kişiler ile iş kurumları arasında veya iş kurumlarının kendi arasında, işle ilgili olarak yazılan mektuplardır.
*Resmî Mektup: Devletin farklı kurumlarının kendi aralarında veya kişi ya da kurumlarla yazışmaları gerektiğinde kullanılan mektuplardır.
*Açık Mektup: Herhangi bir kişiye gönderilmeyip basın yoluyla açıklanan mektuplardır.
*Dilekçe: Bir dileği, isteği, ihbar ve şikâyeti bildirmek üzere ya da herhangi bir konuda soru sormak için resmî, özel kurum ve kuruluşlara, gerçek ya da tüzel kişilere yazılan imzalı ve adresli bir çeşit iş mektubudur.
*Önemli: Fuzuli / Şikâyetname (Mektup)
-----------------------------------------
*Günlük (Günce): Bir kimsenin düzenli olarak, günlük olaylarla ilgili yorumlarını, bunlardan kaynaklanan o günkü anlayışlarını, düşüncelerini, üstüne tarih atarak kaleme aldığı kısa yazılardır.
-Günlüğün anıdan farkı, günü gününe yazılmış olmasıdır.
-Divan edebiyatında > Ruzname, Tanzimat edebiyatında > Jurnal
-Dünyadaki temsilcileri > Andre Gide, Virginia Wolf, Stefan Zweig
-Bizdeki temsilcileri > Falih Rıfkı Atay, Oktay Akbal, Salah Birsel, Nurullah Ataç, Cemil Meriç, Tomris Uyar, Refik Halit, Cemal Süreya, Oğuz Atay
*İçe Dönük Günlükler (Özel-Ruhbilimsel Günlük): Yazarın bir bakıma kendi ile konuşmasıdır.
- Fransız > Andre Gide
- Bizde > Nurullah Ataç
*Dışa Dönük Günlükler: Yazarlar, dönemin olaylarını, siyaset, sanat ve edebiyat adamlarını ya da gündelik sıkıntılarını, alaycı bir tavırla, öykü tekniği kullanılarak anlatmaktadırlar.
-Bizde >Tomris Uyar
*İlk defa Romalılar günlük kullanmıştır.
*Divan Edebiyatı Dönemi’nde tutulan ruznameler ile Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si tam bir günlük niteliği taşımasa da tarihimizdeki ilk günlük örneklerini oluşturmaktadır.
*Direktör Ali Bey'in "Seyahat Jurnali" adlı gezi kitabı, batıdaki anlamıyla Türk edebiyatında görülen ilk günlüktür.
*Edebiyatımızda ”günlük” terimini ilk defa Falih Rıfkı Atay kullanmıştır.
*Nurullah Ataç, "Günlük" yerine "Günce" deyişini kullanmıştır.
*Günlük tarzında yazılan bazı eserler:
>Reşat Nuri / Çalıkuşu (roman)
>İzzet Melih / Sermet (roman)
-----------------------------------------
*Anı (Hatıra): Toplum hayatında önemli görevler üstlenmiş, toplumu ilgilendiren önemli olayları bizzat yaşamış veya bu olaylara şahit olmuş kişilerin, bu olayları duyurmak için sanat değeri taşıyan bir üslupla yazdıkları yazılara denir.
-Göktürk Yazıtları’nı edebiyatımızın ilk anı örnekleri saymak mümkündür.
-Bizdeki temsilcileri > Ahmet Rasim, Halit Ziya Uşaklıgil, Hüseyin Cahit Yalçın, Ruşen Eşref Ünaydın, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yahya Kemal Beyatlı, Yusuf Ziya Ortaç, Falih Rıfkı Atay, Halide Edip Adıvar, Abdülhak Şinasi Hisar
*Türk edebiyatında bazı anı eserleri:
>Babür Şah / Babürname > İlk anı kitabı
>Ebulgazi Bahadır Han / Şecere-i Türki
>Keçecizade İzzet Molla / Mihnet-Keşan
>Akif Paşa / Tabsıra
>Ziya Paşa / Defter-i Amal
>Namık Kemal / Magosa Hatıraları
>Ahmet Mithat Efendi / Menfa
>Muallim Naci / Ömer’in Çocukluğu
>Ahmet Rasim / Eşkal-i Zaman, Falaka ve Gecelerim
>Halit Ziya / Kırk Yıl, Saray ve Ötesi
>Falih Rıfkı / Çankaya
>Yakup Kadri / Zoraki Diplomat
>Halide Edip / Mor Salkımlı Ev
>Halikarnas Balıkçısı / Mavi Sürgün
*Dünya edebiyatındaki ünlü anı yazarları ve eserleri:
>Ksenophon / Anabasis (türün ilk örneği)
>Saint Simon / Hatıralar
>J. J. Rousseau / İtiraflar
>Andre Gide / Jurnallar
>Victor Hugo / Gördüklerim
>Verlaine / İtiraflar
>Tolstoy / İtirafım
-----------------------------------------
*Biyografi (Yaşam Öyküsü): Edebiyat, sanat, siyaset, ticaret gibi alanlarda haklı bir üne kavuşmuş, tanınmış insanların hayatlarını, eserlerini, başarılarını okuyucuya duyurmak amacıyla yalın bir dille, tarafsız bir görüşle yazılan inceleme yazılarına denir.
-Bizdeki temsilcileri > Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Beşir Fuad, Süleyman Nazif, Kenan Akyüz, Ahmet Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Şevket Süreyya Aydemir, Abdülhak Şinasi Hisar
*Biyografinin kökleri, Yunan Plutarkos’un Romalıları anlattığı “Hayatlar” adlı eserine dayanmaktadır.
*Eskiden edebiyatımızda “tercüme-i hâl” denilirdi.
*Divan edebiyatında şairleri anlatan bu tür eserlere, "tezkire" (tezkire-i şuara / şairler tezkiresi) denilirdi.
*Bilimsel biyografi: Biyografik bilgileri, kronolojik bir sıra içerisinde; alt başlıklar halinde; eleştirel bir tutumla; belgelere, araştırma ve incelemelere dayalı olarak veren çalışmalardır.
*Biyografik roman: Ünlü kişilerin hayatlarını konu alan, bunları roman tarzında işleyen edebî yazılara biyografik roman denir.
*Nekroloji: Ölen ünlü bir kişinin hemen ölümünden sonraki günlerde; genellikle gazete ve dergilerde; çalışmalarının ve diğer özelliklerinin anı üslûbuyla anlatıldığı yazılara denir.
*Türk Edebiyatında ilk tezkire (biyografi) örneği > Ali Şir Nevai / Mecâlis’ün-Nefâis
*Anadolu sahasında ilk tezkire (biyografi) örneği > Sehi Bey / Heşt Behişt
*Bazı sanatçılar romanlarını biyografi tarzında yazmışlardır:
>Mehmet Emin Erişilgil / Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp
>Mehmet Emin Erişilgil / Bir İslâm Şairinin Romanı: Mehmet Akif
>Tahir Alangu / Ülkücü Bir Yazarın Romanı: Ömer Seyfettin
>Oğuz Atay / Bir Bilim Adamının Romanı: Mustafa İnan
*Otobiyografi (Öz Yaşam Öyküsü): Kişinin kendi hayatını anlattığı yazılara denir.
*Türk edebiyatında ilk otobiyografi örneği olarak Kâtip Çelebi’nin Mizanül-Hak adlı eserinin “Hatime”si (son sözü) gösterilmektedir.
*Monografi (Tek Yazı): Ünlü bir kimsenin hayatını, kişiliğini, eserlerini, başarılarını ayrıntılarıyla ele alan veya bilimsel bir alanda özel bir konu ya da sorun üzerine yazılan inceleme yazısına denir.
*Portre: Bir kimseyi karakteristik özellikleriyle okuyucuya tanıtmak amacıyla yazılan edebî yazılardır.
*Kişinin sadece dış görünüşünün (boyunun, yüzünün, giyinişinin, hareketlerinin...) anlatıldığı portreye fizikî portre; iç dünyasının, alışkanlıklarının, duygularının, fikirlerinin, zayıf taraflarının anlatıldığı portreye ruhî portre (tinsel, moral portre) denir.
-----------------------------------------
*Gezi Yazısı (Seyahatname): Herhangi bir kimsenin, daha çok bir edebiyat sanatçısının, gerek yurt içinde gerekse yurt dışında gezip gördüğü yerlerdeki toplumları, kentleri, yerleri, yaşayışları, âdet ve töreleri, gelenek ve görenekleri, doğal ve tarihî güzellikleri; ilgi çeken değişik yönleriyle, edebî bir üslup içinde kaleme alarak anlatmasına denir.
-Dünya edebiyatında ilk gezi yazısı örnekleri verenler: Miletoslu Hekatios, Kartacalı Hannibal
-Dünya edebiyatında gezi yazısı yazanların başında Heredotos, Marco Polo, İbni Batuda gelir.
-Bizdeki temsilcileri: Evliya Çelebi, Ahmet Mithat Efendi, Direktör Âli Bey, Cenap Şehabettin, Ahmet Haşim, Falih Rıfkı Atay, Reşat Nuri Güntekin, Oktay Akbal...
*Gezi yazıları = seyahatname (seyahat yazıları); gezip gören insan (gezgin) = seyyah
*Türk edebiyatında en eski seyahatnameler, Timur’un oğlu Şahruh’un yanında bulunan Gıyasüddin Nakkaş’ın yazdığı “Acâib’ül-Letâif” ve Ali Ekber Hatâî adlı bir tüccarın kaleme aldığı “Hıtâînâme”dir.
*16. yüzyılda Babür Şah'ın yazdığı “Baburnâme” ve Kâtibî mahlasıyla tanınan Seydi Ali Reis’in “Mirat-ül Memalik (Memleket Aynası)”; Evliya Çelebi’nin 17. yüzyılda yazdığı “Seyahatname” ise dünya edebiyatındaki gezi yazılarının en iyi örnekleriyle boy ölçüşebilecek niteliktedir.
*Türk edebiyatında bazı gezi yazısı eserleri:
> Piri Reis / Kitabı Bahriye
>Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet / Fransa Sefaretnamesi
>Ahmet Mithat / Avrupa'da Bir Cevelan
>Cenap Şehabettin / Hac Yolunda
>Ahmet Haşim / Frankfurt Seyahatnamesi
>Falih Rıfkı Atay / Tuna Kıyıları, Hind, Deniz Aşırı, Bizim Akdeniz
>Reşat Nuri Güntekin / Anadolu Notları
>Azra Erhat / Mavi Anadolu
>Oktay Akbal / Hiroşimalar Olmasın
>Yavuz Bülent Bakiler / Üsküp'ten Kosova'ya
>Haldun Taner / Düşsem Yollara Yollara
AYT EDEBİYAT DERS NOTLARI: