DİVAN-I HİKMET VE ÖZELLİKLERİ

EDEBİYAT > İSLÂMİ DÖNEM (DİN DÖNEMİ) > İSLÂMÎ DÖNEMDE İLK ÜRÜNLER

DİVAN-I HİKMET: (12. Yüzyıl)

*12. Yüzyılda, Hoca Ahmed Yesevi’nin söylediği “hikmet” adlı şiirleri bir araya getiren, Türk tasavvuf edebiyatının bilinen en eski örneklerini içeren kitaptır.

*Didaktiktir ve manzum bir eserdir.

*Hikmet, "bilgece söz" demektir.

*Hikmetler didaktik şiirlerdir.

*Eserde dini ve ahlaki öğütler veren şiirlere yer verilmiştir.

*Nasihatname özelliği gösterir.

*Genel olarak “bilgi”nin öneminden, Yesevilik tarikatının temel ilkelerinden, dervişlik hakkında övgülerden, bu dünyadan şikâyetten, cennet ve cehennem tasvirlerinden, peygamberin hayatından ve mucizelerinden bahsedilir. Allah aşkı, Peygamber sevgisi işlenmiştir.

*Dini bilgiler manzum olarak yorumlanmıştır.

*Hakaniye lehçesi temel alınmış; Arap alfabesi ile yazılmıştır.

*Yalnız madde başları Türkçe, açıklamaları ihtiva eden kısımlar ise Arapça’dır.

*Sade ve yalın bir dil kullanılmıştır.

*Bu eser, 144 hikmet ve 1 münacattan oluşur.

*Dörtlük ve beyitle yazılmıştır.

*Dörtlüklerin her birine "hikmet" adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu'da yayılarak halkı derinden etkilemiştir.

*Aruz ve hece ölçüsü bir arada kullanılmıştır.

*Hikmetlerde 7'li, 12'li hece kalıpları kullanılmıştır. (4+3 ve 4+4+4)

*İstifham (soru sorma) ve Tecahul-i Arif (bilmezlikten gelme) sanatları kullanılmıştır.

*Şiirlerde ulusal ögeler (ölçü, nazım biçimi, yarım uyak) ile İslamlıktan gelme yabancı ögeler (din ve tasavvuf konuları, yabancı sözcükler) bir arada kullanılmıştır.

*Tasavvuf kültürünün temeli, bu yapıttadır.

*Yunus Emre’nin, Hacı Bektaş Veli, Haci Bayram Veli gibi mutasavvıfların düşüncelerinin kaynağı bu yapıttır.

*Türk edebiyatı tarihinde “Divan-ı Hikmet”in önemi; İslamiyet’ten sonraki Türk edebiyatının daha önce yazılan Kutadgu Bilig’den sonraki bilinen en eski örneklerinden biri ve tasavvufi Türk edebiyatının ilk eseri oluşudur.

*Türk halk edebiyatı geleneğinin devamı ve tasavvufi halk edebiyatı geleneğinin başlangıcı niteliğindedir.

AHMET YESEVİ: (12. YÜZYIL)

*Bazı kaynaklara göre ise bugünkü adı Türkistan olan Yesi’de doğmuştur.

*Hayatı hakkında bilgilerimiz çok azdır, hakkındaki menkıbeler ise ciltler dolduracak zenginliktedir.

*1093 yılında doğduğu, 73 yıl yaşadığı ve 1166 yılında vefat ettiği kabul edilmektedir.

*Ahmet Yesevi, İbrahim adında bir şeyh olan babasını yedi yaşında iken kaybetti.

*İlk tasavvuf terbiyesini Arslan Babadan aldı.

*Buhara'ya giderek zamanın en büyük âlim ve mutasavvıflarından ders gördü.

*Çağının en meşhur sofisi Şeyh Yusuf Hemedani'nin müridi olarak, onun muhabbetini kazandı.

*Tasavvufi marifetlerini Buhara muhitinde edinmiş bulunan Hoca Ahmet Yesevî, tarikat kurucusu, şair ve din büyüğü olarak Türk dünyasının manevî hayatını etkilemiş nâdir kişilerdendir.

*Şeyhi öldükten bir müddet sonra onun postuna geçti. Sonra Yesi’ye döndü ve ölünceye kadar orada yaşadı.

*Halis göçebe Türkmen muhitinde Yeseviye tarikatı beklenmeyecek hızla yayıldı; Seyhun kıyılarından Hârzem bozkırlarına, Asya sahralarına ulaştı.

*Moğol istilâsı ile Horasan, İran, Azerbaycan Türkleri arasına geçti.

*İlk fetihlerle birlikte Alperenler, Horasan Erenleri olarak Anadolu'ya girdi.

*13. yüzyıl içinde Anadolu'da görülmeye başlayan Bektaşîlik, Babaîlik, Haydarîlik hep o millî Yesevîlik tarikatından çıkmış kollardır.

*Hacı Bektaş, Sarı Saltuk, Ahi Evren, Ede-Balı, Geyikli Baba ve daha niceleri, Ahmed Yesevî'nin Anadolu'ya, manevî fetihler için yolladığı, menkıbelerle destekli gerçekler hâlinde söylenen müritleri, akıncıları, halifeleridir.

*Ahmet Yesevi, ömrü boyunca, günah işlememek, yalan söylememek, hata etmemek gayreti göstermiştir.

*Hazret-i Muhammed'e tutkunluğu dolayısıyla onun yaşadığı yıllardan fazla yaşamak istemediği söylenir. Peygamber, 63 yaşında vefat ettiğine göre, o da 63 yaşına gelince kendisine yer altında bir hücre kazdırmış, kalan ömrünü, günsüz güneşsiz, orada tamamlamıştır.

*Ahmed Yesevi'ye bugün de Türkistan'ın manevî büyüğü anlamına Hazret-i Türkistan derler.

*Ahmed Yesevi'ye ait "Divan-ı Hikmet" adlı bir eser mevcuttur.

*En eski Divan-ı Hikmet yazmaları 17. yüzyıldan önceye gitmemektedir. Bu bakımdan onların 12. asırda yazılmış hikmetlerin tıpkısı olduğunu söylemek de zordur.

*Zaten Ahmed Yesevî şairlik iddiasında değildir. Yalnız, fikir ve duygularını halka daha iyi öğretebilmek için manzum hikmetler tarzını seçmiştir.

*Ahmed Yesevî, hem yüksek şahsiyeti, hem büyük teşkilâtçılığı, hem de Hikmetleri ile Türklük dünyasının her tarafına, dolaylı veya açık tesirleri görülmüş nâdir büyüklerimizden biridir.

*Ahmet Yesevi’nin görüşleri tasavvufun temellerini oluşturur.

*Tasavvufi Türk halk şiirinin öncüsü sayılır.

*Yesevi öğretisinin bu denli etkili olmasının temel nedenlerinden biri; Ahmet Yesevi'nin düşüncelerini anlatmak için, o dönemde gelenek olduğu üzere Arapça veya Farsça'yı değil, Türkçe'yi seçmesidir.

*İslam'ın değerlerini Türk kültürünün değerleri ile kaynaştıran Yesevi öğretisi, özellikle bozkırlarda yaşayan Türk boylarının İslamiyet'i benimsemesini kolaylaştırmıştır.

*Ahmet Yesevi, öğretisini "Dört Kapı" olarak bilinen şu ilkeler üzerine kurmuştur:

Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat'tir.

*Dört Kapı olgusu, İslamiyet'ten önceki Türk inançlardan kaynaklanmıştır.

*Şamanlıkta Doğu, Batı, Kuzey ve Güney yönleri, kutsal kabul edilen dört ögedir.

*Yönler dört renk ve dört kutsal varlıkla simgeleştirilmiştir:

Mavi, Beyaz, Siyah, Kızıl / Ağaç, Demir, Su ve Ateş.

*Şaman inancına göre Adalet, Kudret, Akıl ve Uyum, evrenin ve insanın özünü oluşturur.

*Dört Kapı ilkesi Hacı Bektaş Veli'nin öğretisine de temel oluşturur.

*Hacı Bektaş Veli her bir kapıya onar makam ekler ve "Dört Kapı, Kırk Makam" olarak adlandırılan ilkeler bütününü ortaya koyar.