GÖKTÜRK YAZITLARI-ORHUN ABİDELERİ-KÖKTÜRK YAZITLARI - TYT TÜRKÇE - AYT EDEBİYAT ( YKS ) / SONER HOCA

SONER HOCA İLE TÜRKÇE / EDEBİYAT

İçeriğe git

GÖKTÜRK YAZITLARI-ORHUN ABİDELERİ-KÖKTÜRK YAZITLARI

EDEBİYAT > İSLAMİYET ÖNCESİ (DESTAN DÖNEMİ) > YAZILI EDEBİYAT
KÖKTÜRK YAZITLARI (ORHUN ABİDELERİ)
*Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden (8. Yüzyıl) kalma yazılı dikilitaşlardır.
*Göktürkler çağında “Bengütaş edebiyatı” diye adlandırılan edebiyatla, Türklerin ilk yazılı edebî metinleri ortaya konmuştur.
*Bengütaş; ebedî, sonsuz taş demektir.
*Kağanların ve devletin ileri gelenlerinin ölümünden sonra, onlar adına bir anıt yaptırmak, Göktürklerde bir gelenek hâlini almıştır.
*Göktürk Yazıtları, bir hakanın, halkına hesap vermesi, halkın devlete, millete karşı görevlerinin hatırlatılması, düşmanın entrikalarına nasıl karşılık verileceğinden söz edilmesi ve Türklerin yüksek ahlak ve seciyesinin anlatılması açısından önemlidir.
*Diktirilen taşlar üzerine kağanlar istediklerini yazmış, bütün milletin ona göre davranmasını istemişlerdir. Bu sözlerin taşlar üzerinde ebedî olarak kalacağını ve Türk milletinin sonsuza kadar bunlardan ders alacağını düşündükleri için diktirdikleri taşlara "bengütaş" adını vermişlerdir. *Göktürklerden sonra Uygurlar bu geleneği devam ettirmişlerdir.
*Göktürkler çağına ait olan Orhun Anıtları içinde önemli olanlar şunlardır: Tonyukuk Anıtı, Kül Tigin Anıtı, Bilge Kağan Anıtı
*Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.


Köktürk Yazıtlarının Genel Özellikleri:
*Türklerin ilk yazılı eseridir.
*Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutar.
*Yazıtlar, Türklerin ilk ulusal alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
*Söylev (Hitabet) türünde yazılmıştır.
*Türk hitabet sanatının erişilmez bir şaheseridir.
*Tarih, anı ve söylev türlerinin ilk örneği sayılabilir.
*Oldukça gelişmiş, işlenmiş ve yalın bir dil kullanılmıştır.
*Türk dilinin gelişmişlik düzeyine ilişkin etraflı bilgiler edinilebilir.
*Hem dinî hem de din dışı konular işlenmiştir.
*Tarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir.
*Türk tarihini, toplumun yaşam biçimini, dünyaya bakış tarzını ortaya koyar.
*Kitabelerde idarecilerin ve sultanların halkı aydınlatması, yaptıklarının hesabını halka vermesi söz konusudur.
*Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle yaptıkları savaşlar ve bu savaşlar sonunda devleti yeniden nasıl kurdukları anlatılır.
*“Türkçe”, “Türk” gibi dil ve millet isimleri ilk kez bu yazıtlarda yer almıştır.
*Yazıtlarda Çince yazılar da mevcuttur.
*13.yüzyılda yaşamış olan İlhanlı Devleti tarihçisi Cüveyni, “Tarih-i Cihangüşa” adlı eserinde Orhun Abideleri’nden bahsetmiştir.
*Orhun Abideleri’ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev bulmuştur.
*1893 yılında Danimarkalı Thomsen 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır.
*Abidelerin ilki M.S. 720 yılında Bilge Tonyukuk tarafından yazılmış ve dikilmiştir.
*İkinci ve üçüncü abideler Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Birisi 732 yılında Kültigin adına, diğeri ise 735 yılında Kültigin’in ağabeyi Bilge Kağan adına dikilmiştir.
*1922’de tamamı okunarak yayınlanmıştır.
*Türk edebiyatında R. Rahmeti Arat ve daha sonra Muharrem Ergin yazıtlarla ilgilenmiştir.
*Orhun Yazıtları, Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır.
*Bu yazıtlardan Kül Tigin ve Bilge Kağan Anıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk Anıtları ise, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto bölgesindedir.


Tonyukuk Anıtı
*Tam tarihi bilinmemekle beraber 720’li yıllarda yazıldığı sanılmaktadır.
*Bu anıtı diktiren ve üzerindeki yazıları yazdıran Bilge Tonyukuk'tur.
*Anıtta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Göktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla ve Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmakta; bütün bu olaylarda Bilge Tonyukuk‘un rolü özellikle belirtilmektedir.
*Bilge Tonyukuk, başvezirlik ve başkumandanlık yapmış olan büyük bir siyasetçidir.
*Göktürk devletinin politikasına uzun zaman yön vermiş akıllı ve hikmet sahibi bir devlet adamıdır.
*Bilge Tonyukuk, aynı zamanda edebiyatımızda hatıra türünün ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisidir.
*İki parça hâlindeki anıtında, içinde bulunduğu olayları sade ve sanatsız bir şekilde, halk diliyle anlatmıştır.
*Olayları sözü uzatmadan, ana çizgileriyle vermiş; yeri geldikçe milletin ders alması için öğütlerde bulunmuştur.
*Zaman zaman atasözlerine ve deyimlere başvurmuştur.
*Tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir.
*Yazılar diğer taşlara göre daha silik durumdadır.



Kültigin Anıtı
*Kültigin Anıtı'nda (732) Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından aktarılmış, birlik ve bütünlük mesajı verilmiştir.
*3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir.
*Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13’er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır.
*Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru’nun, Kültigin’in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir.
*Batı yüzünde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır.
*Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur.
*Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yolluğ Tigin; batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong’ın yeğeni Çang Sengün’dür.
*Kültigin yazıtının doğu yüzünde, bütün Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan “tepelik” kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir.
*Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur.


Bilge Kağan Anıtı
*734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir.
*Anıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmış, Kültigin'in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmiştir. Ayrıca kağanın konuşmasından başka yeğeni Yolluğ Tigin’in kayıtları da yer almaktadır.
*Anıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de küçük metinler bulunmaktadır.
*Yaklaşık 3.75 metre yüksekliğinde olan yazıt, dört cephelidir.
*Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15′er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır.
*Batı yüzünde ise, (Kültigin yazıtında olduğu gibi) Çince bir metne yer verilmiştir.
*Batı yüzünün tepelik kısmının ortalarına da Göktürk harfli Türkçe manzum metin yazılmıştır.
*Yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de Göktürk harfli Türkçe küçük metinler bulunmaktadır.


Göktürk Yazıtlarının Dil ve Yazı Özellikleri:
*Yazıtlarda kullanılan dil, yabancı etkilerden uzak, yalın bir dildir.
*Yazıtlar, yer yer realist bir tarih dili, yer yer millî ve sosyal eleştiri cümleleri, yer yer kudretli bir hitabet dili ile yazılmıştır.
*Yazıtlar Türkçenin ilk düzyazı örnekleridir.
*Göktürk yazıtlarındaki düzyazı, o zamanki Türkçenin en yüksek anlatım özelliklerini taşır.
*Şiir yüklü bir düzyazıdır bu.
*Bugünkü düzyazıya örnek olacak bir cümle yapısı; duru, açık, yalın bir söyleyiş güzelliği; Türkçenin ancak Dede Korkut'ta bulduğumuz destansı söz kudreti vardır.
*Modern Türkçemizin tüm kuralları, günümüzün birçok sözcüğü, doğal ve olgun bir söyleyişle, sanki bugünün yapıtlarıymış gibi karşımızdadır.
*Göktürk yazısı sağdan sola, yukarıdan aşağıya doğru bitiştirilmeden yazılır.
*Sözcükleri ayırmak için genellikle iki nokta konur.
*Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir.
*Orhun Âbidelerinin yazıldığı Göktürk alfabesi 38 harflidir. Bu alfabede 4 sesli, 9 birleşik, 25 de sessiz harf bulunmaktadır.
*Göktürk alfabesi, Türkçenin tarih boyunca hiç değişmemiş bulunan büyük ünlü (sesli) uyumu dikkate alınarak düzenlenmiş bir alfabedir.


TARİH İÇİNDE TÜRK EDEBİYATI



İSLAMİYET ÖNCESİ (DESTAN DÖNEMİ)




İSLÂMİ DÖNEM (DİN DÖNEMİ)











BATI ETKİSİNDE TÜRK ED. (MODERN DÖNEM)




  • MİLLİ EDEBİYAT DÖNEMİNDE HİKÂYE
  • MİLLİ EDEBİYAT DÖNEMİNDE ROMAN
  • MİLLİ EDEBİYAT DÖNEMİNDE TİYATRO
  • MEMLEKET EDEBİYATI
  • MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ EDEBİYATI





    • CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI



      CUMHURİYET DÖNEMİNDE COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER



      CUMHURİYET DÖNEMİNDE OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBÎ METİNLER

      ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLER
      (HİKÂYE-ROMAN)



      GÖSTERMEYE BAĞLI EDEBÎ METİNLER
      (TİYATRO METİNLERİ) (DRAMA METİNLERİ)


      İçeriğe dön